پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە لای پەروەردگاری سكاڵا دەكات و دەفەرموێت: ئەی پەروەردگارم قەومەكەم كە تۆ منت بۆ ڕێنوێنی كردنیان و گەیاندنی تەوحید پێیان ڕوانە كرد، پشتیان لە قورئانەكەی تۆ هەڵكرد وهەجریان كرد. 

زانایان بەسەر ڕواڵەتی ئایەتەكاندا تێپەڕ نابن بێ ئەوەی كۆمەڵێك وانەی لێ دەرنەهێنن و واتاكانی ڕوون نەكەنەوە، ابن قیم الجوزیة بەرحمەت لە كتێبی (الفوائد)دا كە ناوەكەی بە خۆیەتی و كتێبێكی زۆر بەسوودە، لەسەر ئەم ئایەتە دەوەستێت و دەفەرموێت هەجر كردنی قورئان و پشت تێكردنی جۆری هەیە و هەندێك لە جۆرەكانی باس دەكات، منیش لێرەدا بە كورتی باسیان دەكەم و دەیانبەستمەوە بە واقیعی لای خۆمانەوە: 

جۆری یەكەم: نەبیستن و گوێنەگرتن بۆ خوێندنەوەی قورئان، واتە كەسەكە هیچ مەبەست نییە بەلایەوە گوێ لە قورئان بگرێت، لە ماڵ و لەناو سەیارەو و لە دەوام و كاتی ئیشوكاریدا، یان هەر گوێبیستی قورئان نابێت، یان بە دەگمەن گوێی بۆ دەگرێت، لە جیاتی ئەوەش گوێ لە گۆرانی و مۆسیقا دەگرێت ودڵی پێی خۆش دەبێت، یان گوێ لە هەر شتێكی تر دەگرێت، بەڵكو لەوانەیە ئەگەر بچێتە ماڵێك یان لەناو سەیارەیەكدا قورئان لێبدرێت بلێت خۆ تەعزێ نییە؟! چونكە لای زۆرێك لە قەومی كورد قورئان زیاتر بۆ كاتی پرسە و ناخۆشییە، یان كاتێكی زۆر كەمی بۆ تەرخان ئەكەن وتەواو، لە كاتێكدا لە گۆرانی یان لە سروود بەردەوام گوێبیستیان بێت بێزار نابێت، ئەوەش كارێكی ناشەرعییەو عاقیبەتی زۆر خراپە و یەكێكیش لە دەرەنجامە خراپەكانی ئەوەیە دڵی موسوڵمان ڕەق دەكات و پەیوەندی لەگەڵ قورئاندا تەواو لاواز دەكات. 

تەنانەت ئەگەر گوێگرتن لە سرودی ئایینی و وتاری مامۆستایانیش لەسەر حیسابی گوێگرتن لە قورئان بێت هەر كارێكی خراپە و ئەوەش دەبێت بە جۆرێك لە هەجركردنی قورئان، لێرەدا مەبەستمە بڵێم:  

ئەركی دایكانە بە پلەی یەكەم لە زۆربەی كاتەكاندا بە سوڕەتی البقرة و سوڕەتەكانی تری قورئانی پیرۆز ماڵەكانیان ئاوەدان بكەنەوە، با بەدەنگی هەر قورئانخوێنێك كە بە تەرتیلێكی جوان و بە دەنگێكی خۆش قورئان دەخوێنێت قورئان لەناو ماڵەكەیدا ببیسترێت، بێگومان نابێت بەبەردەوامی بێت و بەڵكو مەبەست ئەوەیە لە زۆربەی كاتە گونجاوەكاندا بێت و دەنگەكەش زۆر بەرز نەبێت و بەشێوەیەكیش نەبێت ڕێگر بێت لە ئەنجامدانی ئیش و كاری ئەندامانی خێزان، ئەگەر دەنگی قورئان بوو دەنگێكی ئاشنا وبیستراو لە ماڵدا ئەوە كارێكی باشە و چاوەڕوانی بەرەكەت و كاریگەری باشی لێ دەكرێت، وەكو بە جێهێشتنی كاریگەری ئیمانی باش لەسەر ئەندامانی خێزان وبەتایبەتی مناڵان كە لەسەر گوێگرتنی قورئان ڕابێن كاریگەری باشی لەسەر پەروەردەو لەسەر كەسایەتییان لە دواڕۆژدا دەبێت. 

جۆری دووەم: كارپێنەكردنی قورئان و حیساب نەكردن بۆ سنوورەكان و حەڵاڵ و حەرامەكانی، ئەوەش خراپترین جۆری هەجر و پشت هەڵكردنە لە قورئانی پیرۆز، لەو حاڵەتەدا گوێیشی لێ بگیرێت هەر سوودێكی نابێت، چونكە دەبێتە ڕۆتینێكی بێ تام و بێ گیان، بێگومان ئامانجی كۆتایی لە گوێگرتن و خویندنەوەی قورئان باوەڕهێنان و كارپێكردنی قورئانە نەك تەنها خوێندنەوەیەكی ساردوسڕ. 

جۆری سێیەم: ئەوەیە قورئانی مەزن نەكرێتە بەرنامەی ژیان و لە واقیعی ئەم ڕۆژگارەدا حوكمی پێ نەكرێت، ئەوە هەجرە و دەبێتە ڕەتكردنەوەی قورئان وەكو بەرنامەیەكی بەتوانا و بەكەڵك بۆ ئەم سەردەمە! ئەگەر قورئان حوكمی پێ نەكرێت و خەڵكی حوكم بە بەرنامە و یاسا و ڕێسای تر بكەن، ئەوا هیچ مەعنایەك بۆ بانگەشەی باوەڕبوونیان بە قورئان و گوێگرتن لێی و دانانی لە كتێبخانەكاندا نامێنێتەوە. 

جۆری چوارەم: خوێندنەوەی قورئان بە پەلە پەل و خوێندنەوەی خێرا بۆ ئایەتەكان و بە بێ هیچ وەستانێك لەگەڵ تەفسیری ئایەتەكان و زانینی حوكمەكان و بیركردنەوە لە مەعناكانی و هەڵێنجاندنی واتا ووانە لە پشت واتا ڕواڵەتییەكانی ئایەتەكان، واتە وەكو خوێندنەوەی زۆربەی زۆری خەڵكی لای خۆمان و شوێنانی تریش، خوێنەرەكە خەتمەیەك و دە خەتمە و سەدان خەتمە دەكات، بەڵام لەوەی كە دەیخوێنێت هیچ تێناگات، وا تێگەیشتووەو وا تێگەیندراوە كە تەنها خوێندنەكە بەسە بۆ ئەوەی بە ئەندازەی چیاكان پاداشت و چاكەیان پێ كۆ بكاتەوە، بۆیە دەبینی كەسی وا هەیە قورئان دەخوێنێت و پێچەوانەی عەقیدەكەی كار دەكات و چاوەڕوانیشە لەسەر خوێندنەكەی بەهەشتی بەرینی پێ بدرێت، ئەو هەڵەیەش لە ئەنجامی تدبر نەكردن و تێنەگەیشتن لە تەوحید و سنوورەكانی بیروباوەڕ سەرچاوە دگرێت لە قورئاندا. 

جۆری پێنجەم: جۆرێكی تر لە هەجر و پشت هەڵكردن لە قورئان ئەوەیە خوێنەرەكەی نەیكات بە چارەسەری نەخۆشییەكانی دڵ و دەروونی، بەڵكو بۆ جەستەشی، دەبینین زۆر كەس قورئان وەكو شیفا و چارەسەر تەماشا ناكات، لە كاتێكدا الله عزوجل فەرموویەتی: (وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ ۙ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا ) الإسراء:82. قورئان ڕەحمەت و شیفایە بۆ ئیمانداران، لە دەردی جەهل و نەفامی لە خۆبەزلزانین و ئێرەیی و هەموو دەردەكانی دەروونیان ڕزگاریان دەكات، لە فەرموودەی سەحیحیشدا هاتووە كە هاوەڵان بە قورئانی پیرۆز چارەسەری كەسێكیان كردووە كە مار پێوەی داوە، هەروەها كارێكی باشە هەندێك جار باوكان و دایكان لە كاتی نەخۆشی و شڵەژان و نارەحەتی مناڵەكانیاندا، ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز وەكو ڕوقیە بەسەر منداڵەكانیاندا بخوێنن ، كە ئەوەش دەبێتە جۆرێك لە چەسپاندنی عەقیدە و هاوكات دەبێت بە جۆرێك لە پەروەردەی ئیمانی بۆیان. 

هەموو ئەمانەی كە ئاماژەیان بۆ كرا لە هەجری قورئان و پشت تێ هەڵكردن و ڕوو لێ وەرگێڕانی ، دەكرێت بەشێك بێت لە مەعنا و تەفسیر بۆ ئایەتی: (وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً} الفرقان:30 

إحسان برهان الدین 

25 ربيع الأول 1445 

2023-10-10 

ئایا ئەشاعیرە شوێنكەوتووی ئەبولحەسەنی ئەشعەرین؟   ئەمە پرسیارێكە زانینی وەڵامەكەی زۆر گرنگە، ئایا ئەشاعیرە كە بەنازناوەكەیان بێت سەر بە ئەبولحەسەنی ئەشعەرین، لە حەقیقەتدا شوێنكەوتووی ئەون؟ ئەگەر لە بنچینەو بنەماكانی مەزهەبەكەیاندا ڕەچاوی عەقیدە و تێگەیشتنی ئەبولحەسەنیان كردبێت، ئەوە ڕاستە ئەوان شوێنكەوتووی ئەون، ئەگەرنا، لە ڕووە زانستییەكەوە شوێنكەوتووی ئەو نین، با ئەو ناوەش لە خۆیان بنێن.   گرنگە بزانین أبو الحسن الأشعري كە لە سەر بۆچوونی پەسەند لە دەوروبەری ساڵی 324ی كۆچی وەفاتی كردووە، چل ساڵ لەسەر ڕێڕەوی موعتەزیلەكان بووە و، لەگەڵ سەرگەورەی موعتەزیلەكاندا كە أبو علي الجبائي بووە لە یەك ماڵدا ژیاون، لە دوای ئەوە حەقیقەتی گومڕایی موعتەزیلەكانی بۆ دەركەوتووە و لەسەر مینبەرەوە وەكو ابن الندیم لە كتێبی (الفهرست ل225) دا دەڵێت، أبو الحسن الأشعري وتوویەتی: خەڵكینە، ئەوەی دەمناسێت دەمناسێت، ئەوەشی نامناسێت خۆمی پێ دەناسێنم، من فڵانی كوڕی فڵانم، قەناعەتم وا بوو كە قورئان مەخلوقە و الله بەچاو نابینرێت و وامدەزانی كردەوە خراپەكانم خۆم درووستی دەكەم، بەڵام من لەو بیروباوەڕانە تەوبە دەكەم و بەرپەرچی موعتەزیلە دەدەمەوە ولەدوای ئەوە دەستی كرد بە بەرپەرچدانەوەو هەڵماڵینی پەردە لەسەر بیروبۆچوونەكانیان. ئەمەش جگە لە ابن الندیم زۆرێك لە زانایان و مێژوونووسانی تر باسیان كردووە.   دوای ئەوە بۆ ماوەیەك ئەبولحەسەنی ئەشعەری چووەتە سەر ڕاوبۆچوون وعەقیدەی (عبد الله بن سعيد بن كُلاّب)، كە ئیمام ئەحمەد زۆر توند بووە لە دژی ئەو كەسە بە هۆی عەقیدەكەیەوە، وەكو لە كتێبی " سير أعلام النبلاء " (14/380)دا هاتووە.بەڵكو ابن تیمیة لە كتێبی ( في درء تعارض العقل والنقل) (2/6)دا دەگێڕێتەوە ئیمام ئەحمەد زۆر بەرانبەر الحارث المحاسبی ش توند بووە تەنها لەبەر ئەوەی لە ابن كُلاّب نزیك بوو و لەسەر مەزهەبی ئەو بووە لە عەقیدەداە،:ئەمەش بە قۆناغی دووەمی فیكرو عەقیدەی ئەبولحەسەن دادەنرێت كە لە هەندێ مەسەلە لەسەر مەزهەبی ئەهلی سوننە بووەو لە هەندێكی تردا پێچەوانەیان بوووە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی مەزهەبێكی جیاواز بووە لە مەزهەبی ئەهلی سوننەت و جەماعەت.   ئەوەی كە هەیە هەر ئەوەندەیە بەراورد بە قۆناغی یەكەمی موعتەزیلە بوونی، ئەبولحەسەنی ئەشعەری ئەم قۆناغەی جۆرێك بووە لە نزیك بوونەوەی لە عەقیدەی سەلەف ئەگەرچی تەواو لە بازنەی هیدایەتدا نەبووە. بۆیە لەم قۆناغەدا ئەبولحەسەنی ئەشعەری ڕاستە لەسەر فیكرە و بیروباوەڕی ئیعتیزال نەماوەتەوە، بەڵام نە بەتەواویش بۆ مەنهەجی ئەهلی سوننەت نە گەڕاوەتەەوە، چۆن بڵێی لە عەقیدەدا لە نێوان هیدایەت و گومڕاییدا بووە . لێروشەوە خیلاف لە نێوان زانایان و مێژوونووساندا درووست بووە، هەندێك پێیان وایە أبو الحسن الأشعري تاكو مردنی، لەسەر ئەو عەقیدەیە ماوەتەوە و لەڕاستیدا ئەشاعیرەكانی دوای خۆی و ئەم ڕۆژگارەش لەسەر عەقیدەی ئەشعەرین لەو قۆناغەدا، ، هەندێكیش وەكو ابن كثیر ی موفەسیری قورئان وزانای تر، پێیان وایە أبو الحسن لەدوای ئەو قۆناغە، ئینجا بە تەواوی خۆی لەو بیروباوەڕە موخالیفانەی ابن كلاب یش پاك كردووەتەوەو گەڕاوەتەوە سەر مەزهەبی ئەهلی سوننەت و چووەتە سەر مەزهەب و تێگەیشتن و عەقیدەی ئەحمەدی كوڕی حەنبەل، بەڵگەش لەسەر ئەوە نووسینێتی بۆ كتێبی(الموجز) و(مقالات الإسلامیین) و (الإبانة في أصول الدیانە) كە دوا كیتابەكانە لە ژیانیدا نووسیوێتی و تێیدا لە زۆربەی مەسەلەكاندا، عەقیدەی سەلەفی بڕیارداوەو لەسەری جێگر بووە.   با لێرەدا هەندێك لە بیروباوەڕو عەقیدەی أبو الحسن الأشعري بخەینەڕوو، كە لەو كتێبانە وەریدەگرین لە كۆتا قۆناغ و كۆتایی تەمەنیدا نووسیوێتی، بزانین ئەشاعیرەی سەردەمەكانی دوای خۆی لەسەر عەقیدەی ئەون، یان نەخێر ، پێچەوانەی ئەو عەقیدەن:   1- ئەبولحەسەنی ئەشعەری لە كتێبی (الإبانة في أصول الدیانة)دا دەڵێت: الله تعالی لەسەر عەرشی خۆیەتی و ئینجا ئەم ئایەتەی هێناوەتەوە: ( الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى) الله تعالی دوو دەستی هەیە بەبێ دیارییكردنی كەیف و چۆنێتی ئەو دەستە، ئەم ئایەتەشی هێناوەتەوە: ( خَلَقْتُ بِيَدَيَّ ) هەروەها ئایەتی ( بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ ) هەروەها وتوویەتی الله چاوی هەیە بەبێ دیاریكردنی چۆنێتی: ( تَجْرِي بِأَعْيُنِنَا) ئینجا دەڵێت الله وەجهی هەیە:( وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَالْأِكْرَامِ) دوای ئەوە باسی عەقیدەی خۆی دەكات لەوەی كە ئیمان قەولەو عەمەلە، زیادو كەم دەكات، هەروەها بە ڕاشكاوی وتوویەتی عەقیدەم وایە وەكو لە فەرمودەداهاتووە كە الله بۆ ئاسمانی دونیا دادەبەزێت و دەفەرموێت: كێ داوای لێخۆشبوون دەكات لێی خۆش بم؟ ئینجا باسی باوەڕی بە فەرموودەكانی رسول الله دەكات وهەروەها بە وەرگرتنی لە قورئان و لەفەرموودە و ئەم ئایەتە دەهێنێتەوە:( فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ) دوای ئەوە باسی باوەڕو عەقیدەی خۆی دەكات لە شوێنكەوتنی سەلەف و دەڵێت نابێت هیچ بیدعەیەك لە دیندا ئەنجام بدرێت و دەڵێت ئێمە لەسەر مەزهەب و ڕێببازی سەلەفین هەرچییان وتووە ئێمەش ئەوە دەڵێین.   2-  أبو الحسن الاشعري لە كتێبی (رسالة إلی الثغر بباب الأبواب) دا هەموو سیفەكانی الله عزوجل جێگیر دەكات و وەكو خۆی و بەبێ گۆڕینی واتاكانی باوەڕی پێیەتی و دەڵێت: (وأجمعوا على إثبات حياة الله عز وجل لم يزل بها حيا وعلما لم يزل به عالما وقدرة لم يزل بها قادرا وكلاما لم يزل به متكلما وإرادة لم يزل بها مريدا وسمعا وبصرا لم يزل به سميعا بصيرا). لە دوای ئەوەش دەڵێت: ( وأجمعوا على أنه عز وجل يسمع ويرى وأن له تعالى يدين مبسوطتين وأن الأرض جميعا قبضته يوم القيامة والسموات مطويات بيمينه من غير أن يكون جوارحا وأن يديه تعالى غير نعمته، وقد دل على ذلك تشريفه لآدم عليه السلام حيث خلقه بيده وتقريعه لإبليس على الاستكبار عن السجود مع ما شرفه به بقوله ( مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ) واتە بەدیاری كراوی دەڵێت دەست حەقیقەتی شاییستەی بە الله هەیە و مەعنای نیعمەت نییە و جگە لە هێنانەوەی بەڵگەی ئایەتەكان بەڵگەی ئەوە دەهێنیتەوە كە الله فەرموویەتی ئادەمم بە دەستی خۆم درووست كردووە و سەركۆنەی ئیبلیسی كردوە لەسەر خۆبەزلزانینی ئەو و سەجدە نەبردنی بۆ ئەو كەسەی الله بەدەستی خۆی درووستی كردووە. ئینجا دەڵێت: ( وأجمعوا على أنه عز وجل يجيء يوم القيامة والملك صفا صفا لعرض الأمم وحسابها وعقابها وثوابها فيغفر لمن يشاء من المذنبين ويعذب منهم من يشاء). لێرەشدا وەكو بەڕاشكاوی دیارە سیفەتی هاتن بۆ الله تعالی جێگیر دەكات و باوەڕی پێیەتی و ئایەتەكان بەبێ تەئویل كردن وگۆڕینی واتاكانی وەكو بەڵگە دەهینێتەوە، كە ئەمە خاڵێكی دابڕان و جیاوازی سەرەكییە لەگەڵ سەرانی ئەشاعیرەی دوای خۆیدا.   دوای ئەوە بە ڕوونی و بەراشكاوی، بەرزی الله و (استواء)ی الله لەسەر عەرشی خۆی جێگیر دەكات و بە (استولی) و هیچ واتایەكی تر تەئویلی ناكات و دەڵێت: (وأنه تعالى فوق سمواته على عرشه دون أرضه وقد دل على ذلك بقوله ( أَأَمِنتُم مَّن فِي السَّمَاءِ أَن يَخْسِفَ بِكُمُ الْأَرْضَ فَإِذَا هِيَ تَمُورُ) وقال ( إِلَيۡهِ يَصۡعَدُ ٱلۡكَلِمُ ٱلطَّيِّبُ وَٱلۡعَمَلُ ٱلصَّٰلِحُ يَرۡفَعُهُۥۚ)وقال ( اَلرَّحْمٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوىٰ) وليس استواؤه على العرش استيلاء كما قال أهل القدر لأنه عز وجل لم يزل مستوليا على كل شيء). واتە خۆی لە قەولی قەدەرییەكان بەری دەكات كە وتوویانە (استوی) بە مەعنای (استولی) دێت و دەڵێت وا نییە و هەر بەحەقیقەت ئیستوای كردووە و سەرانی ئەشعەرییەت چەندین سەدەیە كێ باوەڕی بەو شێوە بێت و واتای ئایەتەكە وەكو خۆی لێی تێبگات بەبێ تەئویل كردن، پێی دەڵێن موجەسیمە و بەو واتا بێت ئەبولحەسەنی ئەشعەریش موجەسیمەیە .   3- أبو الحسن الأشعري لە سەرەتاكانی كتێبی (الإبانة في أصول الدیانة)دا زۆر بە ڕوونی، باس لە دەستگرتنی بە كیتاب و سوننەت و ڕێبازی هاوەڵان و سەلەف لە پێشەوایانی أهل الحدیث دەكات و بەتایبەتی باس لەوە دەكات كە ئەو لە عەقیدەدا لەسەر مەزهەب و تێگەیشتی پێشەوا ئەحمەدی كوڕی حەنبەلە كە عەقیدەی ئەو دیارە بۆ هەموو خاوەن زانستێك چۆن بووە وچەند لەگەڵ عەقیدەی ئەشاعیرەی دوای ئەشعەری جیاوازی هەیە، دەڵێت: (قولنا الذي نقول به وديانتنا التي ندين بها التمسك بكتاب الله ربنا عز وجل وبسنة نبينا محمد وما روي عن السادة الصحابة والتابعين وأئمة الحديث ونحن بذلك معتصمون وبما كان يقول به أبو عبدالله أحمد بن محمد بن حنبل نضر الله وجهه ورفع درجته وأجزل مثوبته قائلون ولما خالف قوله مخالفون) ئینجا لە دوای وەسف و سەنایەكی زۆر بۆ پێشەوا (أحمد حنبل) دەڵێت: (وأن له سبحانه وجها بلا كيف كما قال ( ويبقى وجه ربك ذو الجلال والإكرام )وأن له سبحانه يدين بلا كيف كما قال سبحانه ( خلقت بيدي ) وكما قال ( بل يداه مبسوطتان ) وأن له سبحانه عينين بلا كيف كما قال سبحانه ( تجري بأعيننا ) واتە جارێكی تریش لەم كتێبەدا بە پێچەوانەی ئەشاعیرەكانی دوای خۆی (ید) و(وجه) بەبێ تأویل كردن بۆ الله عزوجل ثابت دەكات و ئایەتەكان لەسەری وەكو بەڵگە دەهێنێتەوە ، ناڵێت دەست مەعنای نیعمەت ودەسەڵاتە، یان بڵێت (وجه) مەعنای زاتە و ئەو جۆرە تەئویل وگۆڕینە ناكات لە واتای دەقەكاندا. لە ڕاستیدا كتێبی (الإبانة) بە شێویەكی گشتی پێچەوانەی عەقیدەی ئەشاعیرەیە لەم سەردەمەدا، بەتایبەتی لە مەسەلەی صفات و وعلو و ئیمان و مەسەلەی تریش، وەكو ئەوەیە كتێبی زانایەك بێت لە نەیارانی ئەوان لە عەقیدەدا، نەك دامەزرێنەر و پێشەوای مەزهەبی ئەوان بێت.   بێگومان من لێرەدا تەنها دەمەوێت چەند نموونەیەكی كەم بهێنمەوە لە عەقیدەو بیروباوەڕی ئەبولحەسەنی ئەشعەری بە مەبەستی گەیشتن بەوەی ئایا ئاشاعیرە لە سەردەمەكانی پێشوودا و لەم سەردەمەی خۆیشماندا عەقیدەیان وەكو ئەو پێشەوایە بووە یان نا؟ لە ڕاستیشدا عەقیدەی ئەشاعیرە جیاوازە لە عەقیدەی ئەبولحەسەنی ئەشعەری كە ئەو بە پێشەوای خۆیان دەزانن، هەركەسێكی ئەشعەری كەمێك شارەزایی هەبێت و دوور بێت لە دەمارگیری، دەزانێت كە ئەشاعیرە عەقیدەیان نە لە سیفات و نە لە (استواء) و نە لە ڕەچاوكردنی عەقیدەی سەلەف و پێناسەی ئیماندا، وەكو عەقیدەی ئەشعەری خۆی نییە، لەگەڵ ئەوەشدا با چەند نموونەیەك لە وتەی سەرانی ئەشاعیرەی دوای ئەشعەری بهێنینەوە، ئاخۆ یەك عەقیدەیان هەیە یان دوو عەقیدەی جیاواز:   1- ابن فورك كە یەكێكە لە زانا گەورەكانی ئەشاعیرە و لە ساڵی 406 ی كۆچی وەفاتی كردووە، لە كتێبی (مشكل الحدیث وبیانه)دا،دەڵێت: (واعلم أنه ليس ينكر استعمال لفظ اليد على معنى النعمة ، وكذلك استعماله على معنى الملك والقدرة ) بەمەش لە ئەسڵێكی گەورەی پێشەواكەی لایدا و وەكو دیارە بە پێچەوانەی تێگەیشتن و عەقیدەی ئەبولحەسەنی مامۆستای تەئویلی واتای (ید) دەكات ودەڵێت مەعنای نیعمەتە و دەسەڵاتە. ئەمەش تەنها بۆ نموونە هێناومەتەوە ئەگینا ئەوە جێگای یەكدەنگییە لەلای ئەشاعیرە كە دەست مەعنای نیعمەت و قودرەت و ئەو جۆرە واتایانەیە، نەك دەست وەكو لە زاهیری ئایەتەكە دەردەكەویت.   2- ئەشاعیرە، بە پێچەوانەی ئەبولحەسەنی ئەشعەری (استواء) جێگیر ناكەن و بۆ (استولی) دەیگۆڕن، (مجیء) ش دەگۆڕن و دەڵێن هەرچەند الله فەرموویەتی (وجاء ربك) ئەوە مەبەست لە هاتن نییە، بەڵكو واتای هاتنی فەرمانی الله دەگەیەنێت نەك بە خۆی بێت، واتە ئەشاعیرە قەیدوشەرت لەسەر واتاكانی قورئان دادەنێن، ئایەتەكە واتایەكە و تۆ ئەبیت بەپێی مەزهەبی ئەشاعیرە بە واتایەكی تر لێی تێبگەیت! الفخر الرازی كە یەكێكە لە گەورەترین زانایانی ئەو مەزهەبە و لە ساڵی 606ی كۆچی وەفاتی كردووە، لە كتێبی ( أساس التقديس )ص 103 . واتای هەموو ئەو ئایەتانە وەكو خۆی جێگیر ناكات و دەیانگۆرێت وتەئویلیان دەكات و بە پێچەوانەی ئەشعەری لێیان تێدەگات ودەلێت: (المراد هل ينظرون إلا أن تأتيهم آيات الله ، فجعل مجيء آيات الله مجيئاً له على التفخيم لشأن الآيات ، كما يقال: جاء الملك إذا جاء جيش عظيم من جهته . أو يكون المراد : هل ينظرون إلا أن يأتيهم أمر الله ... أما قوله ( وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفّاً صَفّاً) إما وجاء أمر ربك ، أو جاء قهر ربك) . واتە (مجیء) بەهەموو شێوەیەك ڕەت دەكاتەوە كە لەسەر حەقیقەتی هاتن بێت و مەعنای تری بۆ دادەنێت.   فخر الدین الرازي لە كتێبی( أساس التقديس) ل 156، هەروەها الآمدي لە كتێبی (غاية المرام) ل141:دەڵێن مەعنای (الاستواء) بە ( الاستيلاء والقهر ونفاذ القدر وجريان الأحكام الإلهية) واتە بەواتای دەسەڵات و جێبەجێكردنی ویست و قەدەری خۆی دێت، كە ئەمە تەئویل و گۆڕنیكی زۆر ڕاشكاوانەیە بۆ قەولی الله تعالی و بەتەواوەتی پێچەوانەی وتەو عەقیدەی ئەبولحەسەنی ئەشعەرییە. زانایان و پێشەوایانی گەورەی ئەشاعیرە لە كتێبەكانیاندا واتای ئایەتێكی زۆر تەئویل دەكەن و واتایەكی تری بۆ دادەنێن، كە ئەوەش خاڵێكی جیاوازی گەورەو لێكدابڕانی عەقیدەی ئەهلی سونەت و ئەشاعیریە.   بەڵكو (ابن حجر الهیتمي) كە یەكێكە لە زانا ناودارو گەورەكانی ئەشاعیرە لەسەردەمانی دوای ئەشعەری خۆیدا، تەكفیری ئەو كەسە دەكات باوەڕی وابێت الله جیهەتی هەیە و لەسەر عەرش بێت و لە كتێبی: (الفتاوى الحديثية) (ص151 – 154) دەڵێت: «من اعتقد الجهة في حق الله جل وعلا فهو كافر بالإجماع، ومن توقف في كفره فهو كافر... هەورەها لە كتێبی: «الفتاوى الكبرى الفقهية» (ص10) دەڵێت: (وقال جماعة من الأئمة بكفرهم) چونكە ئەوان بە گومان و بۆچوونی خۆیان دەڵێن ئەگەر كەسێك باوەڕی بەوە هەبێت الله بە زاتی لەسەر عەرشە ئەوە جیهەتی بۆی دیاریكردەوەو هەر كێیش جیهەتی بۆ دیاری بكات كافر دەبێت، بەڵكو ئەوەش كە ئەو كەسە بەكافر نەزانێت وەكو ابن حجر الهیتمي دەڵێت ئەویش هەر كافر دەبێت، بۆیە لە سەیرو سەمەرەكانی عەقیدەی ئەشاعیرە ئەوەیە، كەسی ئەشعەری مەزهەب، دەبێت ئایەتەكە وەكو خۆی بخوێنیتەوە، بەڵام باوەڕی بەمەعنای تر بێت، جیاواز لە ڕوالەتی ئایەتەكە، نابێت كەسیش ڕەخنەی لێبگرێت لەو تناقض و تێکگیرانە، ئەگینا بە (مجسمة) و بە كۆمەڵێك ناووناتۆرەی تر تۆمەتباری دەكەن.   3- ئەشاعیرە (العین) بۆ الله بەهەموو شێوەیەك تأویل دەكەن وبەمەعنای تر لێكی دەدەنەوە، لە كاتێكدا أبو الحسن الأشعري ئیسپاتی دەكات و بەڕاشكاوی دەڵێت مەبەستی چاوە لەسەر حەقیقەت نەك مەعنای تری هەبێت. عبدالقاهر البغدادي كە لە ساڵی 429ی كۆچی وەفاتی كردوە، لە كتێبی (أصول الدین) ل129-130 بە هەموو شێوەیەك (عین) تأویل دەكات و دەڵیت ئەوە موجەسیمەكانن دەڵێن چاوی هەیە ، ئەگینا دەڵێت چاو مەبەستی بینین و چاودێری كردن و هەندێ واتای ترە. بەهەمان شێوە فخرالدین الرازي لە (أساس التقدیس)دا تأویل ی چاو دەكات بۆ مەعنای تر. ئەمە تەنها بۆ نموونە ئەگینا هەموو سیفاتە خەبەری و ئایەتی تریش تەئویل دەكەن و تەئویل كردن وەكو پێشتریش وتوومە ئەسڵ و بنەمایەكی بنچینەییە لەلای ئەشاعیرە لە مامەڵە كردنیان لەگەڵ قورئانی پیرۆزدا.   لەم بەراوردانەدا لە نێوان عەقیدەی ئەبولحەسەنی ئەشعەری و عەقیدەی ئەشاعیرەكانی دوای ئەشعەری، وەكو ابن فورك و الجویني و الرازي و البغدادي وزۆری تر، دەردەكەوێت جیاوازییەكی زۆر لە نێوانیاندا هەیە و ئینتیسابی ئەشاعیرەی دوای ئەشعەری بۆ ئەبولحەسەنی ئەشعەری بەو شێوە نییە، بەڵكو ڕاست ئەوەیە وەكو زانایان فەرموویانە بوترێت، ئەوان لەسەر مەزهەبی ئەشعرین بەڵام پێش قۆناغی گەڕانەوەی بۆ عەقیدەی سەلەف، لەو كاتەی كە لەسەر عەقیدەی ابن كلاب بووە و پێش نوسینی كتێبەكانی كە گەڕانەوەی تەواوی خۆی بۆ عەقیدەی سەلەف تێیاندا ڕاگەیاندووە.   لە راستیدا ئەو تەئویلاتەی كە ئەشاعیرەكانی وەكو أبو بكر بن فورك لە كتێبی «التأويلات» و الرازي لە كتێبی «أساس التقديس» دەیكەن - وەكو ابن تیمیة لە الفتوی الحمویة دەڵێت - هەمان ئەو تەئویلاتەیە كە موعتەزیلەكانی وەكو بشر المریسي و أبو علي الجبّائي، وعبد الجبار لهمذاني، و أبي الحسين البصري دەیانكرد،. بەوەش دەردەكەوێت كە خاڵی هاوبەش لە عەقیدەی ئەشاعیرەی دوای ئەبولحەسەنی ئەشعەری و عەقیدەی موعتەزیلەدا بوونی هەیە وئەوەش بەڵگەیەكی ترە لەسەر ئەوەی ئەشاعیرە لەسەر مەزهەبی ئەشعەری نین لە عەقیدەدا، ئەوەندەی كە لە مەزهەبی موعتەزیلەوە نزیكن.   ئەم كورتە باسە سەرەتایەكە، بۆ زنجیرە باسێكی زانستی دەربارەی عەقیدەو مەنهەجی ئەشاعیرە پێویست بوو باس بكرێت، لەبەر ئەوەی بزانرێت كە مەسەلەی ئینتیسابی ئەشاعیرە بۆ ئەبولحەسەنی ئەشعەری مەسەلەیەكی زۆر دەقیق نییە وقسە هەڵدەگرێت، مەگەر بە دانانی مەرج ودیاری كردنی ئەوەی ئەوان ئەشعەرین بەڵام لەسەر قۆناغی پێش گەڕانەوەی ئەشعەری بۆ مەزهەبی سەلەف، واتە كوللابین نەك ئەشعەری! چونكە ئەوان پێچەوانەی ئەبولحەسەنی ئەشعەرین لەوەی بڕیاریداوە لە كتیبەكانی (مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین) و (الإبانة في أصول الدیانة) و (رسالة إلی أهل الثغر بباب الأبواب) كە بەڕوونی و بەڕاشكاوی گەرانەوەی خۆی بۆ مەزهەبی سەلەف و شانازی كردنی بە پێشەوا أحمد بن حنبل و شوێنكەوتنی بۆ عەقیدەی سەلەف و بۆ عەقیدەی ئەو پێشەوایە بەدیاری كراوی ڕادەگەیەنێت.  

#وانەكانی_تایبەت_بە_عەقیدەی_ئەشاعیرە: 1 ڕوونکردنەوەی نموونەیەكی ابن القیم نموونەی هەڵوێستی سەلەف و موعتەزیلەو ئەشاعیرە لە بەرانبەر ، (وحی) واتە: دەقەكانی قورئان - وەكو ابن قیم الجوزیة دەڵێت - نموونەی خەلیفەیەكی دادگەرە، كە میللەتەكەی لە بەرانبەریدا بوونە بە سێ بەشەوە: بەشی یەكەم: وتیان دەبێت لە حوكم و فەرمانی ئەم خەلیفە لابدەین و عەزلی بكەین. بەشی دووەم: وتیان نەخێر، پێویستە گوێڕایەڵی بیین و لە هیچ فەرمان و حوكمێكی دەرنەچین. بەشی سێیەم: وتیان نا بەو شێوە نابێت، بەڵكو دەبێت گونجاندن لە نێوان بۆچونی كۆمەڵی یەكەم و دووەمدا درووست بكەین! بۆیە وتیان: چارەسەر ئەوەیە، خەلیفەكە وەكو ناوو ڕەمزێك هەر بمێنیت ولانەبرێت، بەڵام دەسەڵات و كاروباری حوكمی لێ وەربگیرێتەوە. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ كلیلە وشەكانی نموونەكەی ابن القیم: لە وشەی خەلیفە، مەبەستی دەقەكانی قورئانە. لە بەشی یەكەم مەبەستی موعتەزیلەكانە، كە بەراشكاوی دەقەكانیان ڕەتكردەوە. لە بەشی دووەم مەبەستی پێی سەلەفی چاكی ئەم ئوممەتەیە، كە قورئانیان هەمووی وەكو خۆی وەرگرت و باوەڕیان پێی هێنا، بەبێ گۆڕینی واتاكانی، یان پەكخستنی ناوو سیفەتەكان، باوەڕیان پێی هێنا. بەشی سێیەم بە دیاریكراوی مەبەستی پێی ئەشاعیرەكانە، دەقەكانی قورئانیان وەكو زاهیر جێگیر كرد و هاوشێوەی موعتەزیلەكان ڕەتیان نەكردەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا لە واتاكانی خۆی لایان برد و گۆڕییان و لەڕێگەی (تأویل) و بگرە (تبدیل)ەوە، ئایەتەكانیان لە مەعنا ڕواڵەتی و دیارەكانی خۆی لابرد و لە واتاكانی بەتاڵیان كردەوەو لە بەرانبەریشدا مەعنای تریان بۆی دیاری كرد. بە كورتی، وەكو توێژەرێك دەڵێت: كاری ئەشاعیرە لەگەڵ هەندێ لە دەقەكانی قورئاندا بەم شێوە بوو: (الاحتفاظ بالنص شكلا مع إلغاء مفهومه حقیقة) واتە: هێشتنەوەی دەقەكانی قورئان وەكو ڕواڵەت ولابردنی چەمكەكەی لە ڕووی حەقیقەتەوە. پەنا بردن بۆ (تأویل) وگۆڕینی واتاكان لەلای ئەشاعیرە لەناچاری بوو، چونكە: 1- ئەگەر دەستیان بە هەموو دەقەكانی قورئانەوە وەكو خۆی بگرتایە، ئەو كات نەیارەكانیان ئەوانیان بەبەشێك لە ئەهلی سوننەت دادەنا، كە وەكو تانەدان بە (الحشویة) ناویان دەبەن. 2- یان ئەوەیە بگەرابانەوە سەر ئەسڵە كۆنەكەی خۆیان و جارێكی تر موعتەزیلە بوونی خۆیان ڕاگەیاندبا. هەردوو ئەو ڕێگەچارەش یەك لەیەك تاڵتر و قورستر بوو بەلایانەوە، بۆیە گۆڕینی واتاكانی قورئان و (تأویل) كردن - وەكو ئەو توێژەرە دەڵێت - ڕێگەیەك بوو بۆ خۆ قوتار كردن و لەو نێوەندەدا خۆیانیان هێشتەوە. إحسان برهان الدین 26 ربيع الآخر 1444 2022-11-20

  پەیامێك بۆ فێرخوازانی تەجوید و قیرائات پاش ئەوەی ساڵانێك موسوڵمانی كورد و تەنانەت مامۆستایانی ئایینیش نەیاندەزانی بەجوانی قورئانی پیرۆز بخوێننەوە، ئێستا بە شێوەیەكی بەرچاو دەبینرێت موسوڵمانان بە بەهەردوو ڕەگەزەوە ڕوویان كردووەتە فێربوونی تەجوید و زانستی قیرائات، منیش وەكو ئەوەی شارەزاییم لەو زانستانەدا هەیە و قیرائاتی قورئانیم خوێندووە و چەندین كتێبم لەو بوارەدا نووسیوە وەكو شەرحی المقدمة الجزریة و وەرگێڕانی كتێبی معجم مصطلحات علم القراءات كە هەردوكیان چاپ كراون و هەروەها چەندین خول و دەیان وانەی دەنگی وڤیدیۆییم لەو بارەوە هەیە، بە پێویستی دەزانم پێتان بڵێم: 1- هەر زانستێك پەیوەندی بە قورئانی پیرۆزەوە هەبێت زانستێكی پیرۆز و باشە، بۆیە بایەخدان بە تەجوید و قیرائاتی قورئانی لە سنووری خۆیدا كارێكی باشە و خێرەو بە سوودە، هۆكارێكی پێویستە بۆ چاكتر تێگەیشتن لە قورئان و واتاو پەیام و ڕێبازەكەی. 2- دەبێت هەرگیز ئەوەت لەبیر نەچێت كە ئەولەویەت بۆ تێگەیشتن و كاركردنە بۆ پەیام و ناوەڕۆك مەنهەجی قورئانی پیرۆز لە عەقیدەو شەریعەتدا، تەجوید وەسیلە و ڕێگاو هۆكارە بۆ تێگەیشتنی بەرنامەی قورئان، نەك خۆی بۆ خۆی مەنهەج و مەبەست و ئامانج بێت! ئەم مەسەلە شایانی لێوردبوونەو بایەخ پێدانە چونكە لە كوردستاندا خەریكە ئەو مەسەلە ئاوەژوو دەبێتەوە. 3- پاش ئەوەی ساڵانێك خۆم لەم بوارەدا ئیشم كردووەو ئێستەش هەر دانەبڕاوم، دەتوانم بڵێم: هەوڵێك هەیە بۆ بەلاڕێبردنی زانستی تەجوید و قیرائات و لابردنی لەسەر ڕێڕەوی خۆی، لە راستیدا ئەگەر گرنگیدانی خەڵكی وماۆستایانی ئایینی و ڕێكخراوو ناوەند و قوتابخانەو سەنتەرەكان بەم بابەتە و ڕۆچوون تێیدا بە شێوەیەك كە بە پلان و بەرنامە وەرگرتنی ئەو زانستە درێژە خایەن و دوور مەودا بێت و فێرخوازی زانست فریای زانستی تر نەكەوێت و هەر خەریكی ئەوە بێت، لەو حاڵەتەدا دوور نییە ئەوە پیلانێك بێت و دەستی ناحەزانی ئیسلامی لە پشتەوە بێت، چونكە ئەوان ئەوەیان دەوێت موسوڵمانان تەنها خەریكی مەخاریج و سیفات و ئەحكامی جوان خویندنەوەی قورئان و خیلافی قاریئەكان سەبارەت بە فەتح و ئیمالەو سەكت و مەدد وقەسر و ئیشباع و ئیشمام و ئیدغامی بچووك و ئیدغامی گەورەو تەسهیل و تەحقیق و ئوسوڵ و فەرش و سەدان باسی تر كەتەمەن تەواو دەبێت و ئەو باسانە تەواو نابن، بەتایبەتی ك ئەو زانستە دوو لایەنی هەیە نەزەرەی و كردەیی، دواجاریش سوودێكی زۆری بۆ كێشەكانی موسوڵمان لەم سەردەمەدا نییە و ناحەزانی ئیسلام پێیان خۆشە هەموو موسوڵمانان بەو باسانەوە سەرقاڵ بن و بەلای باسەكانی عەقیدەو تەوحید و ئیمان و سوننەت و فەرموودەدا نەچن و لە بابەتە جەوهەرییەكانی دینەكەیان هەمیشە بێ ئاگابن. 4- كێشەی ئەمڕۆی موسوڵمانان بە گشتی و كورد بە تایبەتی لە جەهلیانە بە عەقیدە و ئیمان و مەنهەجی ڕاست و درووستی دینەكەیان، كێشەیان لە جوان خوێندنەوەی قورئاندا نییە، بەڵكو كێشەیان لە شوێنیكی ترە، بۆ نموونە ئەگەر كەسێك لە مەعناو حوكمەكانی سوڕەتی (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ) بە باشی تێبگات، هەڵەش لە خوێندنەوەیدا بكات ئەوە نابێتە ڕێگر لەوەی تەوحیدی ئولوهیەت و ربوبیەت و ئەسمائو سیفاتی بۆ پەروەردگاری ئەنجام بدات. 5- مەسەلەی تەجوید زۆر مەسەلەیەكی گرنگە ودەبێت موسوڵمان تا بۆی بكرێت فێری ببێت، ئەگەریش هەر نەیتوانی فێری ببێت كێشە نییە، چۆن پێی دەكرێت قورئان بخوینێت با ئاوها بیخوێنێت: (لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ) الله تعالی داوای ئەنجامدانی كارێكمان لێ ناكات لە سەرووی توانای خۆمانەوەبێت، بۆیە ئەگەر موسوڵمان هەوڵی خۆی بدات و سەرەڕای هەوڵەكانی هەر نەتوانێت فێری تەجوید و جوان خوێندنەوەی قورئان ببێت، نەك گوناهبار نابێت لەوانەیە دوو بەرانبەری ئەو كەسەی شارەزای تەجویدە خێریشی بۆ بنووسرێت، پێغەمبەر صلی الله لعیه و سلم فەرموویەتی:: (الماهر بالقرآن مع السفرة الكرام البررة، والذي يقرأ القرآن ويتتعتع فيه وهو عليه شاق له أجران). رواه مسلم. واتە لە ڕۆژی قیامەتدا شارەزا لە قورئاندا لەگەڵ مەلائیكەتە بەڕێزەكاندایە، ئەو كەسەش كە قورئان دەخوێنیت و قورسە لەسەر زمانی و ناتوانێت بەجوانی بیخوێنێتەوە، دوو پاداشتی هەیە، واتە پاداشتێك لەسەر خوێندنەوەكەی، پاداشتێكیش لەسەر زەحمەتەكەی. 6- بە هیچ شێوەیەك ئامۆژگاری هیچ فێرخوازێكی زانست ناكەم لەپاش شارەزابوونی لە مەخاریج و سیفاتی پیتەكان و و شارەزابوون و جێبەجێكردنی ئەحكامی تیلاوە وتەجوید و وەرگرتنی ئیجازە لە ڕیوایەتی حفص یان لە قیرائەتی عاصم كە تاكو ئێرە ئەمانە زۆر پێویستن و بەباشی نازانم موسوڵمانان بە گشتی لەوە زیاتر بڕۆن لەو ڕێگایەدا، مەگەر فێرخوازێك زۆر بەهرمەند بێت و لەو زانستەدا حەز و توانای تایبەت وجیاوازی هەبێت، جگە لەو حاڵەتە پێم باش نییە فێرخواز بەردوام بێت لە تەواو كردنی هەموو قیرائەتەكان و تەواو كردنی سەبعە و عەشرە لە رێگەی الشاطبیة و الدرة و ئینجا بڕواتە سەر الطیبة و بەوەشەوە نەوەستێت بیر لە خوێندنی شواذ ی قیرائات بكاتەوە، لە ڕاستیدا بۆ ئەم سەردەمەی خۆمان هەموو ئەوانە زیادن و پێویست ناكات موسوڵمان كاتی خۆی بەو زانستانەوە بەسەر ببات، چونكە لەوانە زۆر گرنگتر و لەپێشتر هەیە و تەمەنیش كەمە و دیاریكراوە و دەبێت ئەوەی كە بۆ بەهێزكردنی دین و ئیمان موسوڵمان پێویستە بۆ خۆی و بۆ خێزان و بۆ دەوروبەری و بۆ ئەو خەڵكەی كە لە ئیسلامی ڕاستەقینە دووركەوتونەتەوە ئەجامی بدات. 7- ڕێگەی فێربوونی زانستی قیرائات لە كوردستاندا ڕێگەیەكی هەڵەیە لە ڕووی زانستییەوە، بۆ نموونە زۆربەی وەرگرتنی ئیجازە بەبێ لەبەر كردنی قورئانە و بە خویندنەوەیە لە مصحف، ئەوەش پێچەوانەی ئەوەیە سەرانی ئەم زانستە لە درێژایی مێژووی ئیسلامدا ئەنجامیان داوە و تەنانەت ئێستاش لەو وڵاتانەی گرنگی بەم زانستە دەدرێت وەكو میسر و شام و مۆریتانیا و وڵاتانی تر بەبی لەبەر كردن بەهیچ شێوەیەك ئیجازە نادرێت، ئینجا شارەزابوونی تۆكمە و تەواو لە زمانی عەرەبیدا لە ڕووی نحو و صرف و بلاغة و زانستەكانی تر، بڕبڕەی پشتی قیرائاتە و بەبێ ئەو شارەزابوونە تەنها خۆ خەریك كردنە، ئەمڕۆ كەسانێك نەك ئیجازەی عاصم و نافع و حمزة و كسائی یان هەیە و ڕەنگە قل و فل ی عەرەبی لەیەك جیانەكەنەوە، بەڵكو هەن كە عەشرەیان هەیە و ئاستیان لە عەرەبیدا ئاستی خاوەن ئیجازەی عەشرە نییە و زۆر كزو لاوازە، ئەوە تێكدانە بۆ بنەماكانی ئەو زانستە كە ئەمڕۆ لە كوردستاندا دەكرێت، كەسێك لاواز لە زمانی عەرەبی چۆن لە تەوجیهو لە تەحریر و لە حاڵەتەكانی یەكگرتنی هەمزە و ئەو هەموو شێوازەی كە لە خویندنەوەی هەندی ئایەتدا هەیە و هەروەها چۆن لە ئیعرابی قیرائات وچەندین مەسەلەی پەیوەندیداری تر تێدەگات، ئێ كە تێنەگات چ دڵێكی بەو ئیجازە خۆشە؟ 8- نەخۆشی و درمێكی خراپ هاوكات لەگەڵ گرنگیدان بە زانستی قیرائات سەریهەڵداوەو لەوانەشە هۆكاری گرنگیپێدانەكەش هەر ئەوە بێت، ئەویش حەزی بەدەستهێنانی ئیجازەیە، لە ڕاستیدا ئیجازەی قورئانی لە كوردستتاندا بایەخێكی زانستی ئەوتۆی نییە، چونكە نەك ئەو كەسەی كە ئیجازە وەردەگرێت، بەڵكو بەداخەوە هەندێ جار ئەوەشی كە ئیجازە دەدات شارەزایی تەواوی لەو زانستەی كە موجازە تێیدا نییە . 9- داوا دەكەم لە هەموو ئەو خوشك و برا بەڕێزانەی سەرقاڵی خوێدن و فێربوونی ئەم زانستەن، با لە ضبط كردنی مخارج و صفات و أحكام و ئیجازە وەرگرتن لە عاصم زیاتر نەڕۆن و هەوڵ و كۆشش بدەن كە ئەو بابەتانە بە جوانی تێبگەن و جێبەجێی بكەن. لە دوای ئەوە و لە جیاتی بەردەوام بوون لەو رێگە دوورە و پڕ لە زەحمەتە لە فێربوونی قیرائات، بچم دیراسە و تەفسیری قورئان بخوێنن و لە بەرنامەكەی تێبگەن، بچنە سەر كتێبەكانی عەقیدەی سەلەف و ئەوانەی لەسەر ڕێبازی ئەوان بوونە لە شوێنكەوتوانیان و شەرحەكانی ئەو كتێبانە بخوێننەوە، بچنە سەر كتێبەكانی فەرمووەدەو سوننەت و شەرحەكانیان، بچنە سەر كتێبە باشەكانی تەفسیر و زانستەكانی تر وەكو تەفسیری الطبري وابن كثیر والبغوي، بچن فێری زمانی عەرەبی ببن كە كلیلی تێگەیشتنە لە هەموو زانستەكان و بەبێ فێربوونی زمانی عەرەبی. 10- ئەوەندی كە بۆم دیاری كردی لە تەجوید و لە قیرائات بەسە بۆ ئەوەی لە كتێبی پەروەردگارت بەباشی تێبگەیت و عیبادەت و نوێژ و شەونوێژ و فێركردنی موسوڵمانانی پێ بكەیت و بە نەزانینی قیرائاتی دوای عاصم یەك كێشەت لە دینداریدا هەرگیز بۆ درووست نابێت، بەڵام بەشارەزا نەبوون لە تەفسیری قورئان، لە نواقض الشهادتین، لە الولاء و البراء، لە مەسەلەی الحكم بغیر ما أنزل الله، لە كتێبەكانی فەرموودە و سوننەت، كێشەو كەلێن و نوقسانی گەورەت لە دین و لە دونیادا بۆدرووست دەبێت. 11- حەقیقەتێك هەیە ڕەنگە زۆر لەوانەی سەرقاڵی ئەم زانستەن دانی پێدا نەنێن ونكۆڵی لێ بكەن، بەلام من زۆر دڵنیام لێی و بە ئەزموونی خۆم لە گەڵ خویندكاران و قسە كردن لە گەڵ مامۆستایانی ئەم زانستە لێرەو لە دەرەوەی كوردستان و عێراق كە چاوم پێكەوتوون وهەروەها لە ڕێگەی خوێندنەوەو ئەزموونی كەسی خۆم لە وانە وتنەوەدا، ئەو حەقیقەتەش ئەوەیە كورد ناتوانێت لە زانستی قیرائاتدا ئاستی بەرز بێت و قۆناغی باش ببڕێت، ئامادەیی پێویستی وەكو كوردێك تێدا نییە بۆ وەرگرتنی ئەو زانستە و ئەوەش هیچ عەیب و نوقسانییەك نییە تیدائەوەی كە هەیە ناڵێم هەمووی زۆربەی هەر ئیجازە كۆكردنەوەیە ، لە راستیشدا ئەگەر ێرخوازی قیرائات بابەتە زۆرەكانی ئەو زانستە ضبط نەكات و بە شێوەكی كردەیی نەتوانێت جێببەجێی بكات سەد ئیجازەشی هەبێت هیچ سوودێكی نییە، بەداخەوە زۆربەی ئەوانەش كە ئیجازە كەڵەك دەكەن لە كوردستاندا لەو جۆرەن، بەڵام گومانی تێدا نییە كە مامۆستا و خەڵكی شارەزاشی تێدایە بەڵام بەراود بەو لێشاوە لە خاوەن ئیجازەكان دەگمەن و كەمن. 12- ئەم تێبینی و ڕەخنانە بۆ ئەوانەیە كە خۆیان تێكداوەو سەرقالی زانستی قیرائاتن و شەو ڕۆژیان بەدەم یەكەوە بەستووە و ئەوپەڕی توانای خۆیانیان لە كۆكردنەوەی سەنەد خەرج كردووە و لە زانستەكانی تر دوا كەوتوون وكڵۆڵ ن، كە وەكو وتم لە زانستەكەی خۆیشیاندا ئەستەمە زۆر شارەزا بن. 13- ئەگەر كەسێك هەرچی بنەماكانی ئەو زانستە هەیە وەكو ناوی خۆی لەبەری بكات و بیزانێت، ئەگەر هەموو قیرائات بە ئوسوڵ و بەفەرشەوە بتوانێت بە حفظ جێبە جێ بكات، دوا جار بە نیسبەت هامی خەڵكەوە ئەو وئەو كەسەی تەنها ئیجازەی لە ڕیوایەتی حفص هەیە وەكو یەكن، بەڵام ئەگەر كەسێك بۆ نموونە شەش كتێبە سەرەكییەكانی فەرموودەی تەواو كربێت و هەندی لەشەرحەكانی خوێندبێتەوە ، كتێبەكانی سوننەت وعەقیدەی سەلەف ی وەرگرتبێت ، یان كتێبەكانی ابن تیمیة و ابن القیم ی خوێدبێتەوە و زۆرێك لە باسە گرنگەكانی مجموع الفتاوی بزانێت، ئەگەر كتێبەكانی یروباوەڕ و تەوحیدی زانایانی نەجد و زانایانی تری عەقیدە ڕاست و پاك شارەزا بیت، ئەگەر لە حالی فیرقە و تاقمەگومڕانی سەردەمانی كۆن و هاوچەرخ حاڵی بووبێت و لە حەقیقەتی مەترسیی و چەواشەكاریەكانیان تێگەیشتبێت و لە مەترسی بەناو قورئانی ودژە سونەتەكان و عەلمانی و قەومی و ماركسی و سەرانی گومڕاكەرانی ئەم سەرەمە بۆ خۆی ئاگادار بێت وموسوڵمانانی لێ وریا بكاتەوە، ئەگەر ئەوانەی كردبێت، ئەوا جێگەی خۆیەتی ئینجا بچێتەسەر قیرائاتی قورئانی و بە تەواو كردنی قیرائات لەسەر الشاطبیة و الدرة ش نەوەستێتەوە، بەڵكو بچیتە سەر ڕێگەی طیبة النشر و شواذ ی قیرائاتیشی بخاتە سەر چونكە كەسێك بەو شێوە بێت ئەو توانایەی هەبێت ئەوە مافی خۆیەتی لەو زانستەش مەحروم نەبێت و فێرخوازی زانست لە وەرگرتنی زانست تێرخواردنی نییە، بەڵام ئایا كەسی وا لە كوردستان هەیە؟ 14- زانستی قیرائات لە دێر زەمانەوەو لە درێژایی مێژووی ئیسلامدا زانستی خەڵكە تایبەتەكان بووە و هەمیشە كەسانیكی كەم تێیدا هەڵكەوتوون و پسپۆڕییان تێیدا وەرگرتووە، هاوكات خەڵكانێكی زۆریش نانیان پیوە خواردووەو هۆكارێكی بەرژەوەندی و پارە پەیدا كردن و بەدەستهێنانی شوهرەت و ئەو حاڵەتە خراپانەیە كە هەندێكیم لە كتێبی شەرحی زغل العلم ی پێشەوا الذهبي خستووەتە ڕوو، بۆیە كە خەڵكانێكی زۆر و بەبێ شاییستەبوونی زانستی ڕوو بكەنە ئەو زانستە، ئەو كارەساتەی زەهەبی لە (زغل العلم) دا باسی دەكات دووبارە دەبیتەوە و، ئێستاش بەداخەوە لە كوردستاندا زۆر بە زەقی ئەو هەڵە و خراپ كەڵك لێ وەرگرتن و كارە نەخوازراوو ناشەرعییانە لەم زانستەدا دەركەوتووە . 15- ئەگەر هەر ڕازی نەبیت و بڵێیت من هەر بەردەوام دەبم لە قیرائات بێ ئەوەی لە زانستە پێویستەكانی تر خۆم شارەزا بكەم، ئەوا پێنت دەڵێم: - هەوڵ بدە تەجوید و قیرائات تێكەڵ بە عەقیدەو ئیمان بكەیت و وەكو زانستێكی ساردوسڕو پەتی نەیخوێنیت و نەیڵیتەوە، كە گەیشتیتە هەر ئایەتێك جگە لە حوكمەكانی تەجوید ڕەهەندی عەقیدەو ئیمانی تێدا بوو بوەستە لەسەری و ڕوونی بكەرەوە: بۆ نموونە كە دەگەیتە ئایەتی ( إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ ۚ) لەسەری بوەستە و با ئەوەت بیر بخاتەوە ئێستا بەناو ئیسلامەوە كەسانێك دەڵێن (إن الحكم إلا للشعب)، كە گەیشتیتە ئایەتی: (فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ) یان ئایەتی: (وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ) یان ئایەتی: (هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنكُمْ كَافِرٌ وَمِنكُم مُّؤْمِنٌ ۚ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ) یان سوڕەتێكی وەكو سوڕەتی الأنفال والتوبة و الأنعام بەوردی بیخوێنەوەو لە مەعناكانی تێبگە، سوڕەتی محمد و الممتحنة ودەیان و سەدان ئایەتی تر تەنها كەمێك بیر لە مەعناكانیان بكەیتەوە زۆر شتت بۆ دەردەكەوێت و لە واقیعی تاڵی ئەمڕۆمان تێدەگەیت كە چەند لە ئیسلامی كیتاب و سوننەتەوە دوورە و لەوانەشە لەو كاتەدا لەوەش تێبگەیت بۆچی هەموان هانی گەنجان دەدەن تەنها خەریكی تەجوید و قیرائات و خولی لەبەر كردنی قورئانی پیرۆز بن؟. بە كورتی من پێتان دەڵێم: ئەو قورئانەی كە خەریكی فێربوونی (حروف)ەكانین ، نابێت لە (حدود)ە كانی بێ ئاگا بن، ئەگەر (تجوید) لە قورئاندا یەك جار گرنگ و پێویست بێت، ئەوا (توحید) لە هەمان ئەو قورئانەدا سەد جار پێویستە و ئامانج و مەبەستی قورئانە، لە كاتێكدا جوان خوێندنەوەی قورئان و قیرائات هۆكارێكە بۆ باشتر تێگەیشتن لەو پەیامەی الله تعالی بۆمانی ناردووە نەك ئامانجی كۆتایی بێت. إحسان برهان الدین 11 جمادى الآخر 1444 2023-1-4  

  #وەڵامی_پرسیارەكانتان : 64 حوكمی تەكبیراتی كۆتایی قورئان پرسیار: لە قرائاتدا.معلومە لای بەڕیزتان کە تکبیرات دەکرێت لە سورەتەکانی کۆتایی جزئی عم ەو فەرمودەكەشی ضعيف ە، حوکمی ئێمە جیە بۆ بەدەست هینانی سەندی قرائات کار بەو فەرمودە دەکەین؟ئایە تاوان بار دەبین؟ وەڵام: فێرخوازانی زانست لە بواری جوان خوێندنەوەی قورئان و قیرائاتدا، یەكێك لەو مەسەلانەی لە كاتی ختم كردنی قورئاندا داوای ئەنجامدانی لێ دەكرێت ئەوەیە، لە سوڕەتی (الضحی ) بەدوا ، لە كۆتایی سوڕەتەكاندا و پێش بەسمەلە كردن، بە شێوازێكی دیاریكراو تەكبیرات بكەن، (واتە پێش بسم الله الرحمن الرحیم جارێك دەڵێن الله أكبر، جارێكی تر دەڵێن الله أكبر ولله الحمد، و هەروەها دەڵێن لا إله إلا الله والله أكبر و لله الحمد و بەو شێوە) ئەوەش لە ڕاستیدا كارێكە پێویستە لە ڕۆشنایی بەڵگەی شەرعیدا بكرێت و لە ڕاستیشدا هیچ بەڵگەیەكی ڕاست ودرووست كە دەبێت فەرموودەیەكی مەرفوع بێت، بوونی نییە، ئەوەشی كە دەدرێتە پاڵ قیرائەتی ابن كثیر و دەوترێت لە (البزي) هاتووە كە ئەو تەكبیراتەی لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم گێڕاوەتەوە، ئەوەش هیچ پاڵپشتێكی ڕاست و درووست ، یان سەنەدێكی صحیح ی نییە، فێرخوازی زانست نابێت لەخۆیەوە هیچ بكات تاكو بەڵگەكەی نەزانێت و بە بەڵگەی قورئان و سونەت بەرچاو ڕوون نەبێت. الله تعالی فەرموویەتی: ( قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ) البقرة:111. قورئان خوێندن و خەتم كردنی بە پێی قیرائەتێك یان ڕیوایەتێكی جێگیر لەوانەی ئومەت لەسەر وەرگرتنی یەكدەنگن عیبادەتێكە و عیبادەتیش دەبێت لە ڕۆشنایی بەڵگەی شەرعیدا بێت، بۆیە داوام وایە لە هەموو ئەو بەڕێزانەی مامۆستاكانیان داوای تەكبیریان لێ دەكەن لە كۆتایی سوڕەتی الضحی تاكو كۆتایی قورئانی پیرۆز، داوای بەڵگە لە مامۆستاكانیان بكەن و پێیان بڵێن نەك هەر لە قیرائەتی ابن كثیر دا ئەو تەكبیراتە جێگیر نەبووەو نەسلماوە، بەڵكو بە بەڵگەی سوننەت و لە هەموو قرائاتاكاندا پێچەوانەكەی جێگیر بووە و ئەو تەكبیراتە ئەنجام نەدراوە، بەوەش دەردەكەوێت ئەو مەسەلە ئەسڵی نییە. شیخ الإسلام ابن تیمیة فەرموویەتی: " والتكبير المأثور عن ابن كثير ليس هو مسنداً عن النبي صلى الله عليه وسلم ، ولم يسنده أحد إلى النبي صلى الله عليه وسلم إلا البزي ، وخالف بذلك سائر من نقله ، فإنهم إنما نقلوه اختياراً ممن هو دون النبي صلى الله عليه وسلم ، وانفرد هو برفعه ، وضعَّفه نقلة أهل العلم بالحديث والرجال من علماء القراءة وعلماء الحديث ، كما ذكر ذلك غير واحد من العلماء " انتهى ." مجموع الفتاوى " ( 17 / 130 ) . لە هاوچەرخەكانیش شێخ بكر بن عبدالله أبو زید لە كتێبی بدع القراء ئەو تەكبیراتەی بە بیدعە زانیوە و بێگومان مادام فەرموودەیەكی سەحیحی لەسەر نییە بیدعەیە و نەكردنی لە كردنی زۆر باشترە. شێخی قورئانخوێنان لە المدینة المنورة إبراهیم الاخضر لە كتێبی " تكبير الختم بين القراء والمحدثين " فەرموویەتی دوای ئەوەی مەسەلەی تەكبیراتی كۆتایی قورئانمان خستە ژێر باس و لێكۆڵینەوە، جگە لە ڕیوایەتەكەی (البزي) كە سەنەدەكەی لە ڕاوی لاواز و مەجروح پڕ بوو، هیچ بەڵگەیەكی تری سەحیحمان دەست نەكەوت، لە ڕاستیدا تاكە بەڵگەیەك بەدەستی ئەوانەوە بێت كە ئەو تەكبیراتانە دەكەن، هەر ئەو ڕیوایەتەیە و ئەویش جێگیر نەبووە و صحیح نییە، بۆیە درووست نییە و كارێكی ناپەسەندە، تەكبیراتێك بكرێت كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و هاوەڵانی نەیان كردووە. ئینجا پێشەوا مجاهد لە كتێبی " السبعة " باسی ئەو تەكبیراتەی كردووە و نە أبو القاسم الهذلي لە كتێبی " الكامل " ئاماژەی پێكردووە، كە ئەوەش مەعنای ئەوەیە بەجێگیر و درووستیان نەزانیوە. شێخ مصطفی العدوي بەهەمان شێوە، كە ئەو یەكێكە لە فەرموودەناسە شارەزا و بەتواناكانی ئەم سەردەمە، كاتێك پرسیاری ئەو تەكبیرات و تەهیلیلاتەی لە كۆتایی سوڕەتی الضحی لێ دەكرێت، دەڵێت: شارەزای هیچ بەڵگەیەك نیم كە ئەو كارە درووست بێت. ئەوەشی كە سەیرەو جێگای پرسیارە ئەوەیە ئەوانەی باوەڕیان بەو تەكبیراتە هەیە ئەڵێن ئەگەر بە قیرائەتی ابن كثیر بخوێنرێت تەكبیر بكرێت باشترە ، لە ڕاستیدا ئەو قسە هەڵەیە چونكە ئەگەر تەكبیراتی پاش سوڕەتی الضحی لەو ڕێگەوە صحیح بێت وجێگیر بووبێت ئەوا دەبێت بۆ هەموو قیرائەتەكانی تر سوننەت بێت. بۆیە سەبارەت بە ئەنجامدانی ئەو تەكبیراتەی لە كۆتایی قورئاندا لە كاتی خەتمەكاندا دەكرێت، بەڵگەو پالپشتێكی شەرعی نییە و نەكرێت باشترە، بەڵام ئەگەر ئەو مامۆستا هەر ڕازی نەبوو خەتمەكە بەبێ ئەو تەكبیراتە ئەنجام بدرێت و قبوڵی نەكرد سەنەدەكەی بەكەسێك بدات ئەگەر ئەو تەكبیراتە نەكات، لەو حاڵەتەدا ئەتوانت بیكەیت و دەستبەرداری ئیجازەكە نەبیت باشە، بەڵام ئەوە بزانیت كە ئەو بابەتە لە سوننەتدا جێگیر نەبووە، ئەگەرچی لەلای زانایانی قرائات پرسێكی جێگیر وكارپێكراوە، هەروەها خۆیشت كە فێرخوازانی قورئان خەتمەیان لەلات خوێند ئەو تەكبیراتەیان پێ مەكە و بەوانیش بڵێ كە بەتەلەبەكانیانی نەكەن، چونكە جێگیر نەبووە و فەرموودەناسان نكۆڵییان لێ كردووە. الله أعلم إحسان برهان الدین 28 جمادى الأول 1444 2022-12-22  

  كە چوون بۆ عومرە جاڕی بۆ مەدەن ! پێشینانی چاكی ئەم ئوممەتە هەرچی عیبادەتێك بواری شاردنەوەی هەبوایە دەیانشاردەوە، چونكە مەترسی ڕوپامایی دڵ و دەروونی داگرتبوون و پێێان خۆش بوو هەرچی عیبادەتەكانیان هەیە بیشارنەوەو تەنها لە نێوان خۆیان و پەروەردگاریاندا بێت، تەنانەت هەندێكیان بەشێك لە عیبادەتەكانی خۆیانیان لە هاوسەرو منداڵەكانی خۆیانیش هەر دەشاردەوە. گەشتی عومرەش، عیبادەتێكە و موسوڵمان دەبێت تەنها و تەنها لە پەروەردگاری چاوەڕوانی پاداشتی گەورەو گران بێت لەسەری، جێگای خۆیەتی تاكو پێی دەكرێت لە مەترسی ڕوپامایی و ڕیایی خۆی بیپارێزێت، وەكو چۆن پارێزگاری لە هەر مالێكی خۆشەویستی خۆی دەكات، مەبەستم لەو شتانەیە كە دەکرێت بشاردرێتەوە، ئەگینا هەرچی بە سروشتی خۆی دەركەوێت و لە ئەنجامی بڵاوكردنەوەی خودی عومرەكار نەبێت، ئەوە حەرەجی تێدا نییە إن شاء الله، بۆ نموونە: 1- هیچ پێویست ناكات، ماوەیەك پێش بەڕێكەوتنتان بۆ عومرە، ئیعلانی بۆ بكەن و هەرچی خزم و دراوسێ و هاوڕێ هەیە بزانن ئێوە بۆ عومرە ئەچن و ئاگاداریان بكەنەوە، وەرن با پێكەوە تاقیبكەینەوە، ئەگەر پێتان كرا عومرەیەك بكەن كەمترین كەس پێی بزانێت، کاتێکیش گەڕانەوە بەهەمان شێوە غەیری خێزانەكانی خۆتان نەبێت با كەسی تر پێی نەزانێت، دوای گەڕانەوەتان لەماڵدا بۆی دامەنیشن بۆ ئەوەی خەڵكی سەردانتان بكەن، ئەگەر وا بكەن، دڵتان زۆر ئاسوودەتر دەبێت لەوەی هەموو هەنگاوەكانی بەڕێكەوتن گەیشتن و تەنانەت تەواف و گەڕانەوەتان لەو عیباۆەتە ڕاگەیەندراو بێت. 2- ناڵێم درووست نییە و حەرامە، بەڵام گومانم نییە لەوەی باشتر وایە لە پاڵ كەعبەو لە كاتی تەواف و لە مزگەوتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و لە كاتی بەجێگەیاندنی عیبادەتەكانتدا، هیچ زەرورەتێک نیییە و بگرە كارێكی باشیش نییە، بە مەبەستی بڵاوكردنەوە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، وێنە بگرن و سێڵفی پۆست بكەن و لە كاتی تەوافد كورتە ڤیدیۆی ئەو عیبادەتە بڵاو بكەنەوە! چونكە ئەوە جۆرێكە لە جاڕدان بۆ عومرەكەتان، وەكو ئەوەی بڵێن: ئەها ئێمە چۆن خەریكی عیبادەتین وچەند بەتەقواین،؟ ئەگەر دەستبەرداری ئەو كارەش ببن زۆر باشترەو بۆ دڵ ودەروونتان ئاسوودەترە. 3- پێش ڕۆیشتنتان بۆ عومرە - نەك عەمرە - هۆكارێكی شەرعی و بەڵگەیەك نییە لەسەر ئەوەی پێویست بكات بچن داوای گەردن ئازایی لە خەڵكی بكەن، ئەگەر كێشە و ناخۆشییەك لە نێوان ئێوەو برایەكی موسوڵماندا هەیە، ئیسلام هانتان دەدات هەموو كات كێشەی نێوانتان چارەسەر بكەن و لەیەكتر خۆش ببن، بەڵام ئەو مەسەلە هیچ پەیوەندی بە عومرەوە نییە و ڕاست و درووستی عومرەکەتان لەسەر ئەوە ڕانەوەستاوە، ئەگەر كەسێك لێتان عاجز بێت یان قەرزیشی بەلاتانەوە بێت كاریگەری نییە لەسەر عومرەكەتان، ئەگەر عومرەکەتان بەشێوەیەكی شەرعی ئەنجام دابێت، ئەمەش بە مەعنای ئەوە نایەت كە درووست نییە پێش ڕۆیشتن بۆ حەج وعومرە داوای لێبوردن لەكەس بکەن و قەرزی خاوەن قەرزەكان بدەنەوە، نەخێر، ئەتوانن ئەوە بکەن، بەڵام مەبەست لەوەیە کە مەرج نییە و دەتوانن لە هەر كاتێكی تریشدا ئەو كارە بكەن. 4- یەكێك لە عادەتە خراپەكان كە بە ناحەق بە عومرەكردنەوە لكێندراوە ئەویە، كەسی عومرەكار دەبێت بیری لای ئەوە بێت كاتێك گەڕایەوە دیاری بۆ مناڵ و گەورەو ژن وپیاوی خزمان و كەسە نزیكەكان لەگەڵ خۆیدا بهێنێت، بێگومان ئەوانیش كاتێك كە دەچن بۆ عومرە، دەبێت ئەو قەرزە بەزیادەوە بگێڕنەوە و ئەمەش عادەتێكی ناشەرعییە و بارگرانییەكی كۆمەڵایەتی ناپەسەندە، پێویستە عومرەكاران خۆیانی لێ بەدوور بگرن و نەیكەن بە نەریت و بە ماڵ بەسەر هەموو كەسێكی تریشدا كە نیازی عومرە كردنی هەبێت، ئەگەر هەر قەناعەتی بەوە نەبوو عومرەكەی بە نهێنی یان بە جۆرێك لە بێ دەنگی ئەنجام بدات، هیچ نەبێت با هاندەری پەرەپێدانی نەریتی ناشەرعی نەبێت لەناو خەڵكیدا و پێویست ناكات لە ئاوێكی زەمزەم و خورمایەك زیاتر هیچی تر دابەش بكەن. 5- پێویستە كەسی عومرەكار وەكو هەلێكی ئیمانی تەماشای ئەو گەشتە بكات و زیاتر بۆ عیبادەت و بەدەستهێنانی ئەجرو پاداشت بەكاری بهێنیت و بەشتی لاوەكییەوە زۆر سەرقاڵ نەبێت، كێ دەزانێت لەوانەیە ئەوە كۆتا گەشتی عومرە بێت بۆ ئەو شوێنە پیرۆە بیكەیت لە ژیانتدا. 6- سوننەت وایە عومرەكار لە یەك گەشتدا لە یەك عومرە زیاتر نەكات، زۆربەی زانایان لەسەر ئەمەن كە لە ڕووی شەرعییەوە دوبارە كردنەوەی عومرە لە یەك سەفەردا كارێكی پەسەند نییە ، چونكە جێگیر نەبووە نە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نە هاوەڵان لەیەك سەفەردا زیاتر لە عومرەیەك بكەن، ڕاستە هەندێ لە زانایان ئەوەیان بە درووست زانیوە ومەسەلەكە بەدەر نییە لە خیلافی نێوان زانایان، بەڵام بێگومان ئەنجامدانی یەك عومرە لە سەفەرێكدا گونجاوترە لە گەڵ سونەتدا. 7- لە كۆتاییدا ئەگەر بتوانین و بكرێت نوتق كردنمان بە ناوی ئەم عیبادەتە ڕاست بكەینەوە، چونكە ئەو گەشت و عیبادەتەی كە دەكرێت عومرەیە و عەمرە نییە، عەمرە هەڵەیەكی زمانەوانییە و لە ڕاستیدا وشەی عەمرە پەیوەندی بەو عیبادەتەوە نیە و بە مەعنای كڵاو وهەندێ مەعنای تر دێت لە زمانی عەرەبیدا، بەڵكو ڕاست ئەوەیە بڵێین عومرە نەك عەمرە، كێشەیەكی زۆر گەورە نییە بەڵام كە بتوانیت وشە ڕاستەكە بڵێیت پێویست بەوە ناكات وشەیەكی هەڵەی باو بەكار بهێنین. بە هیوای ئەوەی هەوڵ بدەین هەموو كارو كردەوەكانمان بۆ زاتی الله بێت و لە هەموو ڕیایی و روپاماییەك خاوێنی بكەینەوە و عومرە و عیبادەتی هەموو لایەك قبوڵ بێت إن شاء الله . إحسان برهان الدین 2 جمادى الأول 1444 2022-11-26    

  بینینی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە خەودا دەربارەی خەو بینین بە پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم و، لە ڕۆشنایی قسەی زانایاندا، بە گرنگم زانی وەكو بیرخستنەوەیەك بە كورتی ئەم چەند خاڵە بخەمەڕوو : 1- ئەو كەسەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە خەودا دەبینێت، مەرج نییە پیاو چاك بێت و خەوەكەی وەكو خەڵاتێك بێت بۆی ، بۆی هەیە پیاوچاك بێت و ، بۆی هەیە كەسێكی تاوانبار و خراپەكاریش بێت و ئەو خەوەش ببینێت. 2- شەیتان ناتوانێت لە خەودا خۆی بباتە شەكل و شێوەی پێغەمبەر ەوە صلی الله علیه و سلم، چونكە لە فەرموودەی صحیح دا هاتووە: (من رآني في المنام فقد رآني، فإن الشيطان لا يتمثل بي)، بەڵام شەیتان دەتوانێت لە شەكل و شێوەیەكی تردا خۆی وەكو پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نیشان بدات و خاوەن خەوەكەش مەگەر زانا و شارەزای ژیاننامە وسیما و شەمائیلی پێغەمبەر بێت صلی الله علیه و سلم، ئەگینا ناتوانێت دڵنیا بێت ئەو كەسەی بینیوێتی بە ڕاستی پێغەمبەر بووە صلی الله علیه و سلم. 3- بۆ ئەوەی بزانرێت كە ئەو كەسەی بینراوە بە ڕاستەوە پێغەمبەر بووە صلی الله علیه و سلم، پێویستە سیما و سیفاتی وەكو سیما وسیفاتی ئەو بووبێت، بۆ نموونە: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم سپی پێست بووە، باڵا مام ناوەند بووە، ناوشانی بەرین بووە، نەقەڵەو ونە لاواز بووە، ڕیشی موبارەكی درێژ وپڕ بووە ومووی سپی زۆر كەم تێدا بووە و زۆر سیما و سیفەتی تری هەیە لە كتێبەكانی سیرەدا بە وردی باس كراوە، بۆیە دەبێت بینراوەكە بەو شێوە بێت ئەگینا شەیتان یان كەسێكی تری بینیوە 4- هیچ فەرمان و زانیارییەك لە خەودا لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەرناگیرێت، چونكە الله تعالی فەرمویەتی: (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا) المائدة:3. بۆیە هەركێ هەرچی لەسەر زاری پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم لەخەودا بگێڕێتەوە و بڵێ ئەو فەرمانەی پێكردووم، یان فەرموویەتی وا بكەن و وا مەكەن جیاواز لەو فەرمانانەی لە سوننەتەكەیدا هاتووە، یان فڵانە كەس و فڵانە كۆمەڵ و لایەن وحیزب لەسەر حەقە وشوێنی بكەون، یان لەسەر ناحەقە و لێی دور بكەنەوە، یان فڵانە فەرموودە سەحیحە وڕاستە و من وتوومە، یان لە هاوسەرەكەت جیابەرەوە ئافرەتێكی خراپە...ئەو حوكمانە نابێت كاریان پێ بكرێت، چونكە بە وەفاتی پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم ، شەریعەت تەواو بوو و چیتر هیچ حەڵاڵ و حەرام و سنوورێك بۆ قورئان وسوننەت زیاد نابێت. 5- گومانی تێدا نییە هەركەسێك خەو بە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ببینێت بە مەرجیك بەو شێوەش بێت كە لە كتێبەكانی سیرەدا وەسف كراوەو لە حاڵێكی شاییستەدا ببینیت، ئەوە موژدەو دڵخۆشییەكی زۆر گەوەر پڕ بەهایە و مایەی خۆشحالی و دڵخۆشی و جێگیربوونە لەسەر ڕێگای حەق. إحسان برهان الدین 29 ربيع الأول 1444 2022-10-25  

  #وەڵامی_پرسیارەكانتان:63 لە زانستی تەفسیردا چی بخوێنم باشە؟ هیچ كتێبێك و زانستێك نییە لە قورئانی پیرۆز شاییستەتر بێت لەوەی موسوڵمان تەمەنی خۆی تێدا بەسەر ببات، تەفسیری قورئان سەری هەموو زانستێكە و بەختەوەری دونیا و سەرفرازی دواڕۆژی تێدایە، بۆیە پێویستە هەموو موسوڵمانێك بایەخ بە تێگەیشتنی بدات. 1- سەرەتا بەر لەوەی هیچ تەفسیرێك بخوێنیت، پێویستە لە موفرەدات و وشەكانی قورئانی پیرۆز تێبگەیت بۆ ئەوەش پێویستە بگەرێیتەوە بۆ یەكێك لەو كتێبانەی تایبەت بە لێكدانەوەی وشەكانی قورئان نووسراون وەكو (السراج في غريب القرآن)محمد بن عبدالعزيز الخضيري. كە ئەمە لە كتێبی (كلمات القران)ی مخلوف باشترە چونكە وەكو ئەو تەئویلی نەكردووە. هەموو ئەو كتێبانەش كە تایبەت بە غەریبی قورئان نووسراون وەكو ئەوەی الراغب الأصفهاني و كتێبی تر بۆ ئەم مەبەستە دەگونجیت سوودی لێ ببینرێت بەڵام هەندیكی تەئویل و هەندی هەلەی تێدایە پێویستی بە وریاییە. وەكو بە كوردی كردنی موفرەداتی قورئانیش بەندە لێكدانەی تا نزیك جوزئی بیستەمی قورئانی پیرۆزم نووسیوە بەڵام تەواو نەبووە و چاپ نەكراوە. كەوانە سەرەتا و پێش خویندنەوەی هیچ تەفسیرێك گرنگ ئەوەیە هەرچی وشەیەكی قورس هەیە لە قورئانی پیرۆزدا مەعناكانی بزانیت. 2- دوای ئەوەی واتای وشەكانی قورئانت زانی، ئەتوانیت بچیتە سەر تەفسیرێكی كورت و پوخت بۆ ئەوەی ئینجا واتاو تەفسیری ئایەتەكان بەسەر یەكەوە وەكو بڕگەو ئایەت بزانیت، بۆ ئەو مەبەستەش كتێب زۆرە لێیان سوودمەند بیت بۆ نموونە: - التفسیر المیسر: لە نووسینی كۆمەڵێك زانا. - تەفسیری عبدالرحمن السعدي ناسراو بە (تیسیر الكریم الرحمن). - تەفسیری (معالم التنزیل) ناسراو بە تەفیسیری البغوي. - (تفسیر القران العظیم)ی ابن كثیر ناسراو بە تەفسیری ابن كثیر. 3- پاش تەواوكردنی ئەو تەفسیرانە یان ئەوانەو هاوشێوەكانیان، ئینجا فێرخوازی زانست دەتوانێت بچێتە سەر ئەو تەفسیرەی كە زۆرێك لە زانایان بە باشترین تەفسیر ئەژماریان كردووە لە ئیسلامدا بۆ قورئان كرابێت، ئەویش تەفسیری (جامع البيان عن تأويل آي القرآن)ی تەبەرییە، ناسراو بە تەفسیری الطبري، كە زۆرێك لە زانایان پێیان وایە تەفسیر لەوە باشتر بۆ قورئانی پیرۆز نەنووسراوە و زۆربەی زۆری موفەسیرەكانیش سوودیان لێی بینیوەو بۆی گەڕاونەتەوە. تەنانەت هەندێك پێیان وایە تەفسیری ابن كثیر و البغوي ش كورتكراوەی ئەو تەفسیرەن. ئەڵبەتە تەفسیری باش و بەسوود گەلێك زۆرن، بەڵام لەبەر ئەوە ناوم نەبردوون یەكەم بەرنامەی خوێندنەكە لەسەرەتاوە لەسەر فێرخوازی زانستی سەرەتایی چڕو زۆر نەبێت. لەلایەكی تریشەوە زۆرێك لەو تەفسیرانەی كە ئەڵێم بەسوودن، لەو لاشەوە لە هەمان كاتدا هەڵە و هەندێ لادانی لە مەنهەجی ئەهلی سونەت تێدایەیان تێبینیان لەسەرە، ئەوەش مەعنای ئەوە نییە سوودیان لێ وەرنەگیرێت، بەڵكو هەر ئەوەیە كە فێرخوازی زانست بتوانێت لە باشییەكانی سوودمەند بێت و لە هەڵەكانیش خۆی بە دووربگرێت، باوەڕم وایە تەنها ئەوانەی ئاستیان لە زانستی شەرعی و بەتایبەتی لە بواری عەقیدەو تەوحیدو مەنهەجی ڕاست و دروستدا باشە و قۆناغێكیان بڕیوە زیاتر دەتوانن لە هەموو تەفسیرێك سوودمەند بن. ئێمەی كورد بە تەنها خوێندنی قورئانی پیرۆز هەرگیز ناتوانین لە واتا و پەیام و حوكم و سنوورەكانی قورئانی پیرۆز تێبگەین، بێ ئەوەی هەندی لەو تەفسیرانەی ئاماژەم پێكرد یان تەفسیری تر لەسەر مەنهەج و تیگەیشتنی سەلەف نووسرابێت نەخوێنینەوە. بۆیە ئەگەر قورئان ڕێگای بەختەوەری دونیا و سەرفرازی دواڕۆژە، ئەوا زانینی تەفسیر و واتاكانی ڕێگەی ئەو سەرفرازی و بەختەوەرییە..والله أعلم. إحسان برهان الدین 18 ربيع الأول 1444 2022-10-14  

ئاوێنه‌‌ و چه‌ند به‌بیردا هاتنێك 1- جێگیر نه‌بووه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه و سلم هیچ دوعایه‌كی كردبێت یان هیچ وێردێكی خوێندبێت له‌ كاتی سه‌یركردنی ئاوێنه‌دا، ئه‌و فه‌رمووده‌ش كه‌ له‌ ناو موسوڵماناندا به‌ناوبانگه‌ كه‌ گوایه‌ سوننه‌ته‌ له‌ كاتی ته‌ماشاكردنی ئاوێنه‌دا بوترێت: "اللهم أنت حسّنت خلقي فحسن خُلقي" فه‌رمووده‌یه‌كی لاوازه‌ له‌ هه‌موو ئه‌و ڕێگانه‌ی كه‌ لێوەی ‌هاتووه و باسی ئاوێنەی تێدایە‌ هیچ ڕێگه‌یه‌كیان - وه‌كو زانایان فه‌رموویانه‌ - به‌كه‌ڵكی ئه‌وه‌ نایه‌ت بكرێته‌ به‌ڵگه‌. له‌ زاناكانی هاوچه‌رخ شێخ عبدالقادر الارناۆوط و زانای تر به‌ ڕوونی باسیان له‌ لاوازی ئه‌و فه‌رمووده‌یە كردووه‌...فه‌رمووده‌كه‌ وه‌كو محمد صالح المنجد ده‌ڵێت له‌ زۆر كتێبدا ڕیوایه‌ت كراوه‌ وهه‌ندێ له‌ سه‌نه‌ده‌كانی هه‌ڵبه‌ستراو (موضوع) ه‌ وه‌كو له‌ كتێبی "تهذيب التهذيب" (2 /315) دا هاتووه‌، هه‌ندیكیشی كه‌سی مه‌تروكی تێدایه‌ وه‌كو له‌ كتێبی "الميزان" (2/548) دا باس كراوه‌، جگه‌ له‌وه‌ش هه‌رچی ئه‌و سه‌نه‌دانه‌ی له‌لای البزار و الطبراني و المروزي و البیهقي و ئه‌وانی ترهاتوون هه‌مووی یه‌ك له‌یه‌ك لاوازترن. 2- ده‌كرێت مروڤ له‌ كاتی سه‌یركردنی ئاوێنه‌دا سوپاسی په‌روه‌ردگاری بكات كه‌ لاشه‌و ڕوخسارێكی جوان و ڕێك و پێكی پێ به‌خشیوه‌، به‌ڵام پێویست ناكات وه‌كو وێردێكی به‌رده‌وام هه‌موو جارێك شتێك بڵێت وه‌كو ئه‌و ده‌قه‌ی له‌سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان پێكرد، چونكه‌ له‌ سوننه‌تدا هیچ فه‌رمووده‌و شوێنه‌وارێكی صحیح له‌و باره‌وه‌ نه‌هاتووه‌. 3- هه‌روه‌ها جێگه‌ی ئاماژه‌یه‌ كه‌ هیچ نه‌هی و قه‌ده‌غكردنێك نه‌هاتووه‌ سه‌باره‌ت به‌ سه‌یركردنی خۆت له‌ ئاوێنه‌دا به‌شه‌و، شه‌و و ڕۆژ هیچ جیاوازییه‌كیان نییه‌ له‌و مەسەلەدا و هه‌رچی له‌و باره‌وه‌ ئه‌وترێت نه‌ له‌ دین و له‌ ڕووی پزیشكی و ده‌رووونییه‌وه‌ ڕاست نین، 4- به‌ڵام زۆر ڕاوه‌ستان به‌رانبه‌ر ئاوێنه‌ بۆ ژنان و بۆ پیاوانیش سیفه‌تێكی جوان نییه‌ و نیشانه‌ی سه‌رسام بوونی كه‌سه‌كه‌یه‌ به‌ خۆی و پێویسته‌ ئاده‌میزاد لاوازییه‌كانی خۆی له‌به‌رچاو بگرێت و له‌بیری نه‌چێت و خۆی لێ نه‌گۆرێت و به‌و ڕوخسارو قه‌دو باڵا جوانه‌ی - كه‌ وه‌كو جوانی به‌هاره‌ وله‌پڕ ته‌واو ده‌بێت و ده‌پوكێته‌وه‌ - تووشی له‌ خۆ باییبوون نه‌بێت. . 5- هه‌روه‌ها شایانی باس كردنه‌ كه‌ ئاوێنه‌ ئامرازێكی ڕاستگۆیه‌ و پێویسته‌ مرۆڤه‌كان وانه‌ی لێوه‌ فێر بن، ئاوێنه‌ ڕاستیه‌كان وه‌كو خۆی ده‌خاته‌ ڕوو، نه‌ ڕووپامایی ده‌زانێت و نه‌ له‌كه‌س ده‌ترسێت و نه ‌منه‌تی‌ به‌ كه‌سیش هه‌یه‌، هه‌رچیت تێدا بێت له‌ كه‌م و كوڕی و خه‌وش وعه‌یب و نوقسانی به‌ ڕاشكاوی پێت ده‌ڵێت، بۆیه‌ له‌ دێر زه‌مانه‌وه‌ وتراوه‌ دۆست وهاوڕێی باش ئه‌و كه‌سه‌یه‌ وه‌كو ئاوێنه‌ وا بێت، هه‌رچی عه‌یب و نوقسانیت هه‌یه‌ پێت بڵێت بۆ ئه‌وه‌ی خۆتی لێ بپارێزیت. إحسان برهان الدین 2018-11-26  

  پۆستكردنی وێنەی ئافرەت بە زیندوویی و بەمردوویی حەرامە یەكێك لە خراپییەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كە بووەتە واقیعێكی ناكۆك وتێكگیراو لەگەڵ شەرعدا پۆست كردنی وێنەی ئافرەتان وكچانە، چی لە لایەن خۆیانەوە، یان لەلایەن باوك ومێرد و كەس و كاریانەوە، بێگومان ئەم قسەیە ئافرەتی زیندوو مردوویش هەر دەگرێتەوە، جگە لەوەش كچی مناڵیش هەر دەگرێتەوە بەتایبەتی ئەوانەی كە تەمەنیان خەریكە لە قۆناغی منداڵی دەردەچێت. هەندێك وا گومان دەبەن مادام زۆرینە ئەگەر بۆ جارێكیش بێت وێنەی ژن وكچ ودایكیان بڵاو دەكەنەوە كەواتە لە شەرعیشدا هەر درووستە و خۆیان واتەنی قابیلە مامۆستا فڵان و بانگخواز فڵان كە لە ئیسلامدا شارەزان و ئەو كارەش دەكەن غەڵەت بن! دیارە درووستە ولە ڕووی شەرعییەوە كێشەی نییە، كە بێگومان وا نییە و ئەگەر وا بیر بكەینەوە خۆمان خەڵەتاندوە! كێشەی نەك تەنها لە ڕووی شەرعەوە هەیە، بەڵكو ئەگەر كەسێك ژیر بێت و ورد بیر بكاتەوە ئەگەر حوكمی دینیشی بەلاوە گرنگ نەبێت، هەر ئەو كارە ناكات، چونكە فەیسبوك جیهانێكی ئاڵۆز وبێ ئەمان و ترسناكە سەبارەت بە پۆست كردنی وێنەی ئافرەت ئەبێت سەد جار بیر بكاتەوە پێش ئەوەی ئەنجامی بدات، ئێستەش نەبێت دە ساڵی تر بۆی هەیە چەندین دەرەنجامی زۆر خراپ و چاوەڕوان نەكراوی لێ بێتەبەرهەم. موسوڵمان نابێت وەكو عەلمانی و لیبرالی بیر بكاتەوە وهەڵسوكەوت بكات، چی پێ باش بو بیكات و چی پێ باش نەبوو ەست بەرداری بیت! بەڵكو دەبێت لە هەموو پرسێكدا حوكمی دینەكەی بزانێت و گوێڕایەڵی بێت، ئەوەی الله وپێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم حەرامیان كردووە، تا ڕۆژی قیامەت هەر حەرامە و كۆك بوون و ڕێكەوتنی خەڵكی لەسەر شكاندنی سنوورێكی شەرع ئەو مەسەلە ناكاتە ڕێگەپێدراو. هەر لەم بوارەدا تێبینی مەسەلەیەكی ترم كردووە ئەویش ئەوەیە، كاتێك ئافرەتێك وەفات دەكات، یان لە ڕووداوێكدا گیان لەدەست دەدات، كە جاری وا هەیە بەتەمەنە و هەندێ جار گەنجیشە، ئیتر وەكو چۆن بڵێیت ئەوە عوزرێكە بۆ پۆست كردنی وێنەی ئەو ئافرەتە، لەكاتێكدا وێنەی كاتی زیندوویی و لەئەوپەڕی خۆڕازاندنەوەی پۆست دەكرێت نەك وێنەی تەرمەی!؟ دەبینین كەسێكی نزیكی، كە جاری وا هەیە داعیە و بانگخوازو خاوەنی نازناوی ئایینییە، دەچێت وەكو دەربڕینی غەم و تەعزێباری لەسەر مردنی ئەو خزم وكەسەی، بۆ پێشوازی كردنی لایك وكۆمێنتی سەرەخۆشی دەڵێت ڕازین بەقەدەری خوا و....وێنەی خزمەكەی پلكەكەی هاوپیشەكەی لە تۆرە كۆمەڵایەتییەكاندا پۆست دەكات، وەكو ئەوەی بڵێت تازە ئەو ئافرەتە مردووە وكێ بە جۆرێك سەیری وێنەی ئافرەتێكی مردوو دەكات كە گوناهبار بێت. وەكو ئەوەی ئەو وێنەی جەنازەكەی بڵاو كردبێتەوە نەك ویێەی ئافرەتەكە كە خۆی بۆ وینەگرتن ئامادە كردووە! نزیك لەم دیاردەیەش، دیاردەیەكی تر هەیە هەندێ گەنج لەگەڵ دایكیاندا وێنەی خۆیان پۆست دەكەن وباسی ئەمەك و خۆشەویستی خۆیان بۆ دایكیان دەكەن، كە زۆر جاریش دایكیان گەنجە، وەكو ئەوەی ئیسپات كردنی وەفاكەیان بۆ دایكیان ڕاست نەبێت و جیگای گومان بێت ئەگەر لەگەڵ وێنەدا نەبێت! وەكو ئەوەی ئەوانەی فەیسبوكیان هەیە كۆمەلێك زانا و عابید و وەلی وطالب علم بن ویەك كەسی نەفس نزم و ئەو جۆرانەیان تێدا نەبێت كە بە شەهوەتەوە تەماشای وێنەی ئافرەتان دەكەن ، خۆ ئەگەر واش بوایە هەر درووست نەبوو وێنەی دایكی خۆی بۆیان نمایش بكەن، بڵێ دایكمم خۆش ئەوێت ودوعای خێری بكە، چاكەكانی بە هەموو شێوەیەك بدەرەوە، بەڵام بۆ وینەكەی بۆ هەزاران خەڵكی جۆراوجۆر عەرز ئەكەیت، ئەگەر خۆت بەدیندار دەزانیت، كەسێك شتێكی خۆش بوێت فڕەی دەدا یان دەیپارێزیت، بەڵام من لێرەدا قسەم تەنها لەسەر خەڵكی مولتەزیمە بەدینەوە نەك ئەوانەی كە وابەستە نین بە شەریعەتی ئیسلامەوە، ئەوان ئازادن. ئێستا خەڵكی ئاسایی كە شارەزایی لە زانستی شەرعی و حەڵاڵ و حەرامدا نییە، دەكرێت بوترێت جاهیلن و نازانن! (ئەگەرچی جەهلەكەیان هەرگیز نابێتە بیانوو بۆیان چونكە جەهلێكە كەسەكان خۆیان نایەوێت لەسەر خۆیانی لابدەن، ئەو جەهلە لە ڕاستیدا بارسووكی وخۆشییەكەی لەوەدایە بمێنێتەوە، چونكە ئەگەر لابچێت بەرپرسیارێتی و بارقورسی بۆ خاوەنەكەی درووست دەكات ئەویش ئەوەی ناوێت! خاوەنەكەی بە هەموو عەقڵێكی وا دەزانێت نازانم رەحەتی گیانم ڕزگاری دەكات! ) ڕەحمەت لە ئیمامی شافیعی دەیفەرموو ئەگەر جەهل پاساو بووایە جەهل دەبوو بە نیعمەت! بەڵام ئەی ئەوانەی كە گوایە شارەزاییان لە زانستی شەرعیدا هەیە وبگرە خۆیان بەبانگخوازیش دەزانن وخەریكی قسەی زل وبەرز كردنەوەی دروشمی قەبەن ئەوان بۆ هەمان درم لێیانی داوە، هۆكار چییە ئەو كارە دەكەن و لە كوێی قورئان و سونەتدا جێگای دەكەنەوە، چونكە دەمیان بكەیتەوە ئەڵێن ئێمە لەسەر كیتاب و سوننەتین، كە لەراستیدا كیتاب و سوننەت زۆرترین بوختانی بۆ دەكرێت و لە خۆڕایی و بەبێ بەرجەستە كردن خەڵكانێكی زۆر خۆیان پێوە هەڵواسیوە! یان بە كوردی و بە كورتی مەسەلەكە تەنها ئەوەیە نایانەوێت بچووكترین هەل بۆ درووستكردنی خاڵی هاوبەش لەگەڵ عەلمانیەتدا لەدەست بدەن وپاكانەی خۆیان دەكەن و بەزمانی كردار نەك گوفتار دەڵێن ئێمە ئەوەی توندی بێت لە دینداریدا نیمانە و كراوەین وسەردەمیانە دینداری دەكەین، ئەوەتا ناوبەناویش بیت وێنەی خێزان وكچ ودایكی خۆمان پۆست ئەكەین ودەیان بەڵگەی تریشمان لەسەر سەردەمیانەبوون وبەری بوونمان لە توندی هەیە و دەی ئیتر ئێوەش نابێت بە جۆرێكی تر تەماشامان بكەن. بەداخەوە چینێكی بەرفراوانی بەرچاو لەوانەی بەخۆیان دەڵێن ئیسلامی و عەلمانییەتیش چاوی بەوان ڕۆشن و گەشاوەیە، نەوەیەكیش لەسەر دەستی ئەوان پەروەردە بووە و ئێستا بە كردەیی ئەو جۆرە دیندارییە نامۆیە ئەنجام ئەدەن، خۆیان و ئەوانەش كە پەروەردەی كردوون، ڕۆژ لە ڕۆژ لافاوی جاهیلییەتی هاوچەرخ زیاتر ڕایاندەمالێت و ژمارەی تەنازولاتیان لە دینەكەیاندا لە پیناو ڕازی كردنی خەڵك و شەقام ودەسەڵات لە زیاندبووندایە ومەودای خۆیان لەگەڵ ئەو كیتاب و سوننەتەی بانگەشەی شوێنكەوتنی دەكەن بەزارەكی لە واقیعدا دوورتر دەبیتەوە. بەداخەوە كەمی دەستگرتن بە ئیسلام و دووركەوتنەوە لە شەریعەتەكەی بە شێوەیەكی كردەیی بووەتە ڕێگایەك بۆ پاكانە كردنی كەسەكان لە خۆیان و سوودمەند بوونیان لە ئیمتیازاتی مادی و مەعنەوی جۆراوجۆر، لەسەر ئەو پەندە كار دەكەن كە دەڵێت: چوویتە شاری كوێران دەست بەچاوتەوە بگرە! بەداخەوە بۆ ئەوانەی خۆیان دۆڕاندووە و دیندارییەكی شێوێنراوو دوور لە جەوهەری كیتاب وسوننەت ئەنجام دەدەن و هەمو هەوڵ و كۆششێكیان بۆ ڕازیكردنی شەقامە و لە پێناو دەركەوتنیانە وەكو كەسایەتییەكی (میانڕەوو ومۆدێرن). هەواڵێكی ناخۆشە بۆتان وبا بیزانن: سەرەڕای هەموو ئەو دابەزین وتەنازولاتەی كە دەیكەن، وێڕای ئەو لێ كەمكردن و بۆ زیادكردنەی بۆ دینەكەتان دەیكەن، جاهیلییەتی هاوچەرخ هەرگیز لێتانم ڕازی نابێت وبگرە بەو حاڵەشتانەوە بە توندرەوو بە درۆزن لە گەڵ بنەماكانی دینی خۆتاندا ویناتان دەكەن! مەگەر ئەو كاتەی تەواو خۆتان لەو دیندارییە دورەش لە كیتاب و سوننەت داماڵن وپەیوەندی تەواو بە كاروانی عەلمانیەتەوە بكەن، دین هەموی لە خاوەن دین وەردەگیرێت! نەك نیوەی لە ئەو ونیوەكەی تری لە جاهیلییەتی هاوچەرخ و السلام ختام. إحسان برهان الدین 20 صفر 1444 2022-9-16  

  با بە تەواوی الله بناسین! كارەساتی زۆرینەی (موسوڵمان)ی ئەم سەردەمە ئەوەیە: الله ناناسن بەو شێوەی كە خۆی لە قورئاندا وەسف كردووە و پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم ئەوی لە سوننەتدا وەسف كردووە ! بۆیە بە شێوەیەكی كردەیی الله وەكو ومُشرّع وخاوەن حوكم و فەرمان ناناسرێت. ئەمڕۆ زۆرینەی موسوڵمانان باوەڕیان وایە الله تەنها عیبادەتی لێیان دەوێت وبەدەست هێنانی بەهەشت لە عیبادەت وخۆ دوور خستنەوە لە تاوانە گەورەكان زیاتری ناوێت! بەڵام كاروباری دونیا لە بواری تاك وخێزان وكۆمەڵگا و دەوڵەت وسیاسەت و ئابوری و حیزبایەتی و كۆمەڵایەتی، ئەوانە هەمووی پەیوەندی تەنها بە خودی كەسەكانەوە هەیە چی بكەن، ئەوەش ڕەنگدانەوەی نەناسین و هەڵە تێگەیشتنە لەو پەروەردگارەی كە دەربارەی خۆی فەرموویەتی: (وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِن شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ).(لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ). (أفَغَيْرَ اللّهِ أَبْتَغِي حَكَماً). واتە موسوڵمان لەم دونیایەدا پێویستە هەرچی بكات بگەرێتەوە بۆ حوكمی الله و بۆ شەرعەكەی. لە ئەنجامی ئەو هەڵە تیگەیشتنەدا دەبینین خەڵكی كاتێك عیبادەتەكانیان ئەنجام دەدەن ئیتر وا دەزانن و وایان پێ وتراوە، هەموو مافێكی الله یان جێبەجی كردووە و ئیتر خۆیان سەرپشكن دوای ئەوە چی بكەن وژیانیان لەسەر چ ڕێبازو یاساو ڕێسایەك رێك بخەن. ئەم پەروەردگارەی ئێستا خەڵكی دەیناسن وعیبادەتی بۆ دەكەن، هەمان ئەو پەروەردگارە نییە كە لە قورئان و سوننەتدا خاوەنی ناوە جوانەكان و سیفەتە بەرزەكانە وموسوڵمانان لە هەموو گەورەو گچكەیەكدا دەبێت بگەڕێنەوە بۆ حوكم و فەرمانی! بەڵكو پێناسەكەی تا ڕاددەیەك لە پێناسەی خوای نەساراكانەوە نزیكترە تاكو ئەوەی لە قورئان و لە سونەتدا هاتووە، خوای نەساراكان تەنها بەعیبادەتی ڕۆژی یەك شەممە ڕازی دەبێت و دوای ئەوە هیچ ڕۆڵێكی لە ژیانی خەڵكیدا نییە و هیچ كارێكی بەسەریانەوە نامێنیت! هەمومان پێویستمان بەوەیە الله لە ڕێگەی ناوو سیفاتەكانی بناسین، پێویستمان بەوەیە كاتێك قورئان دەخوێنین زۆر لەسەر ئەو ئایەتانە بوەستین كە باسی الله تعالی دەكەن، بڕیار وحوكمەكانی ڕەچاو بكەین، هێڵە سوورەكانی نەبەزێنین، دۆست و دوژمنەكانی بناسین، زۆر پێویستمان بەوەیە بە وردی لەسەر پێناسەكانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بوەستین بۆ الله عزوجل. ئەگەر وا نەكەین والله بە باشی و بەتەواوی نەناسین، ئەو كات بێ ئەوەی بە خۆمان بزانین: لەشەریعەتەكەی لادەدەین وكەسیش لە خۆمان بە موسوڵمانتر نازانین! دژایەتی خۆشەویستەكانی دەكەین ودەبینە دۆستی نەیارەكانی، یاساو ڕێسای تریش دەخەینە جێگەی شەریعەتەكەی بێ ئەوەی وا بزانین كێشەیەك لە موسوڵمانیتی و دینداریماندا هەیە. بە كورتی: پێویستمان بە هەڵمەتێكی گەورەیە بۆ ناساندنی الله تعالی، بە پۆست وبە نووسین، بە وانەو كۆڕو موحازەرە، بە كتێب و بەرنامە و بڵاوكراوەی جۆراوجۆر، چونكە ناسینی الله وەكو ئەوەی خۆی دەیەوێت لەم ڕۆژگارەدا كارێكی قورس و ئەستەمە لەبەر ئەوەی لە هەموو لایەكەوە كار بۆ ئەوەی دەكرێت خەڵكی وەكو خۆی و بەتەواوی نەیناسن! كە لە ڕاستیدا جەوهەر و بنەمای دینی موسوڵمان بریتییە لەو الله ناسینە و بە بێ ئەوەش هەرچی بكات رەنج بە خەسارو بەزایەدانی تەمەنە. إحسان برهان الدین 18 صفر 1444 2022-9-14

  1#زنجیرەی_نوێژەكانمان چەند تێبینییەكی گرنگ دەربارەی نوێژ 1- لە دوای تەكبیرەی ئیحرامەوە، یەكسەر دەست بە خوێندنی سوڕەتی الفاتحة مەكە، بەڵكو هەمیشە یەكێك لە دوعاكانی( إستفتاح) ی نوێژ بخوێنە، دوای ئەوە سوڕەتی فاتیحە بخوێنە. 2- كە داخلی نوێژ بووی، ئیتر خۆت لە هەموو جوڵەیەكی زیاد بە دووربگرە، زۆر كەس هەیە بەبێ هیچ پێویستییەك لەناو نوێژەكانیدا دەست بۆ جل و قژو ڕیش و دەموچاوی دەبات، زانایان دەڵێن جوڵەی زۆر ئەجری نوێژ كەم دەكاتەوەو لەوانەیە نوێژیش بەتاڵ بكاتەوە. ئەوەی كە ڕێگەی پێدراوە جوڵەیەكی پێویستە، وەكو ئەوەی ڕووت لە قیبلە نەبێت و خۆت ڕێك بكەیتەوە و شتی لەو شێوە. 3- لەنوێژكانتدا پەلە مەكە، لەگەڵ نوێژی پەلە و لەكۆڵكردنەوە ڕابێیت، ئیتر تاماوی هەروا نوێژ دەكەیت و خۆت لە چێژو خێری تەواوی نوێژەكەت بێ بەش دەكەیت، لەسەر خۆت نوێژ بكە و وشە بەوشە قورئان و ویردەكانی ناو نوێژەكەت بە هێمنی بخوێنەوە، نەك وەكو ئەوەی كەسێك بەدواتەوە بێت و تۆ لە دەستی هەڵهاتبیت! پەلەكردن لە نوێژدا ئەگەری بەتاڵ بوونی نوێژەكەتی تێدایە، چونكە ڕوكنی (الطمأنینة)ی دەخاتە ژێر پرسیارەوە. 4- لەناو نوێژدا بوار بە چاوت مەدە بەدوای هیچدا بگەڕێت و وەكو كامێرای خولاو سێرچ بكات! بەڵكو فێری ویقار و ئارامگرتنی بكە، لەو چەند خولەكەدا لە هەموو شتێك جگە لە نوێژەكەت خۆت دابرە، تاكو نوێژ تەواو دەبێت تەنها بیرت لای نوێژەكەت بێت و تەنها تەماشای بەردەمی خۆت بكە. جومهوری زانایان لەگەڵ ئەوەن لە كاتی نوێژكردندا تەماشای پێشەوەی خۆت بكەیت، واتە چاوت لە جێگای سەجدەبردنت بێت، چونكە بەو شێوە بیرت لە نوێژەكەت دوورناكەویتەوە ودڵت لەسەر ویردەكانی ناو نوێژەكەت دادەمەزرێت. 5- ئەگەر لە مزگەوت نوێژت كرد، پێت كرا خۆت بۆن خۆش بكە، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم زۆر حەزی لە بۆنی خۆش بوو، بەلای كەمەوە هەرگیز با بۆنێكی ناخۆشت بەهۆی سیرو پیازەوە لێ نەیەت، چونكە ئەو بۆنە ناخۆشە ئازاردانە بۆ مەلائیكەت و بۆ نوێژخوێنانی ناو مزگەوتەكەش. 6- بە جلی مەعقول و ڕێكوپێكەوە بڕۆ مزگەوت، بەڵكو هەندێ لە زانایان دەڵێن لە ماڵیشدا ئەگەرچی درووستە بە جلی خەوو ماڵەوە نوێژ بكەیت بەڵام باشترە لە كاتی نوێژدا جلێكی ڕێك و پێكت لەبەردا بێت، چونكە الله تعالی فەرموویەتی جوانی و زینەتی خۆتان لەكاتی هەمو نوێژێكدا وەرگرن.. 7- ڕۆیشتن بۆ مزگەوت بە جلی خەوو ناو ماڵەوە وەكو تراكسۆت و بێجامە وجلی تەنك، كارێكی شیاو نییە، تۆ هەرگیز ئامادە نیت بەو شێوە بچیت بۆ فەرمانگەیەك، یان ئامادەی بۆنەیەكی فەرمی بیت و پێشوازی كەسایەتییەك بكەیت بە جلی خەو، مزگەوتی و ڕاوەستانیش لەبەردەم الله عزوجل بەهەمان شێوەو زیاتر شاییستەی ئەو بایەخەیە. 8- ئەگەر توانای زانستی و بەدواداچوونی بەڵگەكانت هەبوو، بۆ هەموو بەشێك لەبەشەكانی ناو نوێژەكەت تحقیق بكە و بەبەڵگەی سەحیحی سوننەت و بە تەرجیحی زانا گەورەكان كار بكە و بگە بەدەرەنجام، ئەگەریش توانای ئەوەت نەبوو، یان بە قسەی زۆرینە زانا موعتەبەرەكان بكە، یان لەسەر قەولی زانایەك بڕۆ كە بە شوێنكەوتنی سوننەت و عەقیدە پاكی و وردبوونە لە بەڵگەكان ناسرابوو. 9- لە كاتی نوێژكردندا چاوت مەنووقێنە! مەگەر هەر نەتوانیت بەبێ داخستنی چاو نوێژ بكەیت وەكو ناچاری ئەگینا چاوت با كراوە بێت و تەماشای دووری پێ مەكە. 10- لەناو نوێژدا دەنگت بە قورئان خوێندن و تەكبیر وتەسبیح و تحیات و سەلام بەرز مەكەرەوە، تەنانەت نابێت ئەو كەسەی تەنیشتت گوێی لەدەنگت بێت، بەڵام با خۆت گوێت لە دەنگی خۆت بێت، چونكە ئەوە بۆ خشوع و دووربوون لە داڵغەلێدان باشترە. 11- ئەگەر بەلای مزگەوتێكدا تێپەڕیت پرسیار لە حاڵی پێشنوێژ مەكە و نوێژی خۆت بكە، مەگەر خۆی دیار بێت و ئاشكرا بێت كە بەكەڵكی ئەوە نایەت نوێژی لە پشتەوە بكرێت، بەڵام ئەگەر بە بەردەوامی لە مزگەوتێكدا نوێژت كرد لە عەقیدە و تەوحیدی مەلای مزگەوتەكە بكۆڵەوە، چونكە نوێژ كردن لە دوای كەسێك شیرك و بیدعەی كوفری هەبێت بەتاڵە ودرووست نییە! ئەگەریش نەزانێت قورئان بخوێنیتەوە بەهەمان شێوە دروست نییە. نوێژ عەزیزە و ناكرێت لە پشت هەركێ بێت لەكۆڵی بكەیتەوە! 12- وەكو ئەسلێكی شەرعی ئافرەتان بۆیان هەیە بچن بۆ مزگەوت ئەگەر هیچ مەترسی و ناشەرعییەكیان تووش نەبوو لە كاتی چوونەكەیاندا وهیچ جۆرە فیتنەیەك لە چوونەكەیاندا نەبێت، بەڵام نوێژكردنیان لەماڵی خۆیاندا باشترە و خێری زۆرترە.بە نەڕۆیشتنیش بۆ مزگەوت نەك گوناهبار نابن بەڵكو خێریشی زۆرترە والله أعلم. بەڵام ئەگەر هەر ڕۆیشت پێویستە بۆن لە خۆی نەدات و بەجلی رەنگاوڕەنگ و جوانەوە دەرنەچێت و بە مۆڵەتی مێردەكەی یان وەلی ئەمرەكەی بڕوات. 13- هەرگیز نە لە تەكبیر و نە لە هیچ كردارێكی ناو نوێژەكەتدا پێشی پێشنوێژەكەت مەكەوە، نە لەگەڵیشی بە وەكو خۆی، بەڵكو بەدوای ئەودا كردارەكە ئەنجام بدە،گەشتە ركوع بڕۆ بۆ ڕكوع، ڕاستبوویەوە ئینجا ڕاستبەرەوە. 14- لە كۆتایی خوێندنی سورەتی الفاتحة یان سوڕەتی دوای الفاتحة، بۆ ساتێك بوەستە و ئینجا بچۆ بۆ كرداری داهاتوو، هەمووی مەدە بەدەم یەكەوە و تێكەڵی بكەیت! 15- نوێژی سوننەت لە ماڵەوە بكەیت باشترە، ئەگەر لە مزگەوت كردت زۆر درێژی مەكەرەوەو سجود و ركوع ی با ئاسایی بێت، دەتوانیت لەماڵەوە بە شێوەیەكی دریژتر و جوانتر نوێژ بكەیت بۆ ئەوەی لە مەترسی ڕیایی بەدوور بیت. 16- پاش هەستانەوە لە ڕكوع، دەتوانیت لەسەر دەستەكانت، یان لەسەر ئەژنۆت دابەزیت، زانایان لەو بارەوە بەهۆی جیاوازی تێگەیشتنیان لەبەڵگەكان جیاوازیان لەسەر ئەو مەسەلە هەیە بۆیە وەكو زانایان دەفەرموون: ( الأمر فیه واسع). 17- هەرشتێك لەناو نوێژدا پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە زیاتر لە شێوەیەك هاوەڵانی فێر كردبێت، باشترە تۆیش دەق نەگریت لەسەر یەك شێوەیان ئەگەرچی درووستیشە، بەڵام مادام سوننەتە تۆیش هەمە جۆری بكەیت باشترە، بۆ نموونە (دعاء الاستفتاح) یان (التحیات) بەچەندین شێوەی صحیح هاتوە، دەتوانیت ماوەی جارێك بە پێی فەرموودەكان بیانگۆریت. 18- خۆت رابێنە لەسەر ئەوەی لە سجوددا هەمیشە دوعایەك بكەیت ئەگەر كورتیش بێت، چونكە بەندە لەو كاتەدا لە هەموو كاتێكی تر لە پەروەردگاری نزیكترە. 19- كە لە دانشتنەوە هەڵسایتەوە بۆ ڕكاتێكی تر، دەستت بخەرە سەرزەوی و هەڵسە، بەڵام ئەوەی كە وەكو هەویر شێلان دەست بخەیتە سەر زەوی هەندێ لە فەرموودەناسان دەلێن جێگیر نەبووە و ئەوە سەححی نییە. 20- هیچ كاتیك لە پاش تەواوكردنی التشهد واتە تەحیات، سەلام مەدەرەوە بەبێ ئەوەی یەكێك لەو نزایانە بكەیت كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم دەیكرد. 21-لەسەلامدانەوەی نوێژ پەلە مەكە، بە هێمنی و بە جوانی بە هەردولادا سەلام بدەرەوە و یەكسەر شوێنی نوێژەكەت چۆڵ مەكە، بەڵكو هیچ نەبێت ئەو چوند وێردە سوننەتە لە دوای نوێژەكان بخوێنیت با تەاو بێت و ئینجا هەڵسە. 22- هەرگیز لەبیرت نەچیت نوێژ لە هەموو عیبادەتێك گرنگتر وگەوەترە و لە ڕۆژی قیامەتدا یەكەم جار لەسەر نوێژەكانت لێپرسینەوەت لەگەلدا دەكرێت، بۆیە تا پێت دەكرێت با جوان و شەرعی و ڕێك و پێك بێت. بۆ هەموو بەشێكیشی وابەستەی سوننەت بە و لەبیدعە بەدور بە. 23- لەوەش دڵنیابە نوێژت هەرچەند ڕێك و پێك و جوان ودوورودرێژ بێت، بەڵكو هەموو ژیانت عیبادەت و تەقوا بێت و بەردەوام سەرت لە سەجدەدا بێت، ئەگەر ماڵ و سامانی زۆر ببەخشیت و زمانت بە زیكرو بە قورئان خوێندن هەمیشە تەڕ بێت، ئەگەر لەسەر بنەمای تەوحید وعەقیدەی قورئان وسوننەت نەبێت، ئەگەر لەگەڵ ئەو نوێژو عیبادەتەدا هەر لادانێكی عەقیدەو بیروباوەڕت هەبێت، بە پێچەاونەی ئەوەی كە ساڵانێكە پێت دەوترێت! سوودی نییە و لێت وەرناگیرێت. تێبینی: ئەم خالانەی سەرەوە بەنیاز بووم هەر دانەیەكی پۆستێكی سەربەخۆ بێت و وانەیەكی دەنگیشی لەگەڵ هەموو پۆستیكاد هاوپێچ بكەم، بەڵام بەر ئەوەی زنجیرەیەكی ترم بە شیكراوەیی لەسەر نوێژ هەیە و پێشتر پۆستم كردووە و لەبەر مەترسی ئەوەی لەم كاتەدا نەتوانم بەو شێوەی كە ویستم ئەنجامی بدەم، بۆیە بەم شێوە بەیەك پۆستی پێشكەشی بەرێزتان كرد. إحسان برهان الدین 27 شوال 1443 2022-5-28  

  أنور الجندي ...نموونەیەك بۆ بەرەكەتی تەمەن! أنور الجندي نووسەر و بیرمەندێكی گەورەی میسرییە لە ساڵی 1917 لە پارێزگای أسیوط لە صعید ی میسر لە دایكبووە و هەر لە مناڵییەوە قورئانی پیرۆزی لەبەر كردو دواتر قۆناغەكانی خوێندنی تەواو كرد و كۆلێجی كارگێڕی و ئابووری تەواو كرد و زمانی ئینگلیزی بە باشی فێر بوو بۆ ئەوەی بە دواداچوون بۆ ئەو گومانانە بكات كە لە ڕۆژئاوا و لە ڕۆژهەڵاتدا لە دژی ئیسلام دەوروژێنرێت، أنور الجندي بە هۆی نەخۆشی گورچیلەوە لە ساڵی 2002 وەفاتی كردووە، پاش ئەوەی نزیكەی حەفتا ساڵ بەبەردەوامی بە نووسینە ناوازەكانی خزمەتی ئیسلامی كرد . ئەم كەسایەتییە جیاواز لە هەر كەسایەتییەكی تری هاوچەرخ زۆر سادە و خۆنەویست و دونیا نەویست بوو، بە هۆی سەرقاڵ بوونی بە بەرگریكردن لە ئیسلام لە ڕێگەی نووسینەوە هیچ بایەخێكی بە پارە و ماڵی دونیا نەدەدا، ئەمەش لە كاتێكدا بوو كە دەیتوانی لە ڕیگەی كتێبەكانییەوە سوودی مادی زۆری دەست بكەوێت، بەڵام ئەو سوور بوو لەسەر ئەوەی هەرچی كارەكانی هەیە پاداشتەكانی لە پەروەردگاری وەربگرێتەوە، تەنانەت وەسێتی بۆ كچە تاقانەكەشی كرد كە داوای داهاتی كتێبەكانی لە هیچ خانەیەكی بڵاو كردنەوە نەكات لە دوای مردنی باوكی. أنور الجندي تاكو وەفاتی كرد لە ماڵێكی زۆر سادە و فەقیرانەدا ژیا و ڕۆژانە بۆ نوێژەكانی دەڕۆیشت بۆ مزگەوتێكی بچووكی نزیكی ماڵی خۆیان و هەمیشە دەست بە دەستنوێژ بوو و ڕۆژانی جومعە هەر لە بەیانییەوە دەڕۆیشت بۆ مزگەوت و هەروەها لە رۆژانی تری هەفتەدا دەچوو كاروباری ماڵەوەیانی لە بازاڕێكی نزیكی گەڕەكی خۆیان دابین دەكرد و هەندێ جار دەبینرا لە كاتی بێ ئاویدا ئاوی بۆ هەندێ كەسی بەتەمەنی دراوسێكانی دەهێنا. لە هەمو تەمەنیشیدا یەك دەستی كاری دەكرد و دەستەكەی تری توانای هیچ كارێكی نەبوو، بۆ ساڵانێكیش ئەمەی لە دەوروبەری خۆی شاردەوە و كەس پێ نەزانی. شایانی باسیشە تاكو وەفاتی كرد سەیارەی نەبوو و هەر بە پێی و لەریگەی بە كرێگرتنی سەیارە كارەكانی خۆی ڕادەپەڕاند. أنور الجندي جگە لە نوسینی كتێب و وتار چالاكی تری زۆر نەبوو، چونكە نووسین هەموو كاتێكی گرتبوو، بەشداری چەند كۆنگرەیەكی لە چەند وڵاتێك كردووە و بۆ ماوەیەكیش وانەی لە الجامعة الإسلامیة لە المدینة المنورة لە سعودیة وتوەتەوە. أنور الجندي خاوەنی زیاتر لە 350 كتێبی چاپكراوە لە بواری بەرپەرچدانەوەی گومانەكان لە دژی ئیسلام و هەڵماڵینی پەردە لەسەر هزری عەلمانی و فەلسەفەكانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا و باسی مێژوویی و جەختكردنەوەی لەسەر گرنگی جێبەجیكردنی شەریعەت و ناساندنی كەسایەتییە میسرییەكان كە عەلمانیەت و فیكری ڕۆژئاوا لەناو عەرەبدا بڵاو دەكەنەوە وەكو طه حسین و دەیانی تر. هەروەها دە مەوسوعەی گەورەی تری هەیە جگە لەو كتێبانە وەكو : معلمة الاسلام كە پەنجا بەرگە و في دائرة الضوء كە ئەویش پەنجا بەرگە و المنهاج كە دە بەرگە. جگە لەوەی كە لە ساڵی 1960 ڕازیبوو بە وەرگرتنی خەڵاتی دەولەتی میسری بەناوی (جائزة الدولة التقدیریة) دوای ئەوە زۆربەی ئەو خەڵاتە مادی و مەعنەوییانەی كە پێشكەشی دەكرا ڕەتی دەكردەوە و داوای لێبوردنی دەكرد لە وەرگرتنیان، وەكو ڕەتكردنەوەی بۆ بڕوانامەی دوكتۆرای فەخری لە لایەن دو زانكۆی مەغریبی و هیندییەوە، هەروەها لە ساڵی 1996 خەڵاتی نێودەوڵەتی الملك فیصل ی رەتكردەوە كە جگە لەوەی گەورەترین ناودارەكانی دونیا چاویان لە وەرگرتنێتی، پاداشتێكی مادی گەورەشی لەگەڵدایە. حەزی لە چاوپێكەوتنی ئیزگە و تەلەفزیۆنیش نەبوو. كاتێك پرسیاری لێ دەكرا بۆچی ئەو خەڵاتانە ڕەت دەكاتەوە دەیوت من كار بۆ ئەوە دەكەم خەڵاتی گەورە لەلای پەروەردگارم بە دەست بهێنم. یەكێكی تریش لە خەسڵەتەكانی ئەوەبوو ناونیشانی خۆی نەدەنووسی بۆ ئەو گۆڤار و شوێنانەی كە وتاری بۆیان دەنووسی بۆ ئەوەی هیچ بڕە پارەیەكی بۆ نەنێرن، چەندین جاریش وەكو كچەكەی دەگێڕێتەوە پارەی ئەو چاپخانە و خانەی بلاوكردنەوانەی ڕەتدەكردەوە كە لەبری بڵاوكردنەوەی كتێبەكانی بۆیان دەنارد، ئەمەش لە كاتیكێكدا كە ئەو نووسەرێكی مەشهور و ناودار بوو و هەموو خانەیەكی بڵاوكردنەوە بە سوپاسەوە كتێبی بۆ چاپ دەكرد بۆی. یەكێك لەو پرسانەی كە أنور الجندي سەرقاڵ كردبوو و بەشێك لە كتێبەكانی بۆ تەرخان كردبوو وەلاخستن و كارپێنەكردنی شەریعەتی ئیسلام بوو لە میسر و لە وڵاتەكانی تر لەم سەردمەدا ، هەروەها دەرخستنی پلانەكانی ڕۆژئاواو شوێنكەوتووەكانیان لە وڵاتە عەرەبییەكان ئەویش بەشێكی تری گەورە بوو لە بوارەكانی ئیشكردنی و هەمیشە باسی ئەوەشی دەكرد كە ئامانجی گەورەی ئەوان بەتاڵكردنەوەی خوێندن و فێركردنە لە بنەماكانی ئیسلام و ڕەوشت. بواری ئەدەبیش یەكێك بوو لەو بوارانە بایەخی زۆری پێدا، بۆیە لەو بوارەدا دەربارەی كەسە ناودارەكان كتێبی تایبەتی نووسی بە مەبەستی دەرخستنی پلانەكانیان لە دژی ئیسلام لە میسردا بەتایبەتی نووسینەكانی دەربارەی: طه حسين ولطفي السيد وسلامة موسى وجورحي زيدان وتوفیق الحكيم ونجيب محفوظ وكەسانی تر. نموونەی كتێبەكانی لەو بوارەدا : أضواء على الأدب العربي المعاصر، والأدب العربي الحديث في معركة المقاومة والتجمع والحرية، أخطاء المنهج الغربي الوافد، إعادة النظر في كتابات العصريين في ضوء الإسلام، دوو كتێبیشی بە تایبەت لەسەر طه حسین نووسی كە بریتی بوون لە: طه حسين وحياته في ميزان الإسلام، ومحاكمة فكر طه حسين. پەیامی أنور الجندي لە كتێبەكانیدا ئەوە بوو ئیسلام لە پاشكۆیی بۆ هەر ڕێبازو دین و فەلسەفەیەكی تر ڕزگار بكرێت. هەروەها داوای دەكرد هەمو كێشەو گرفتە هاوچەرخەكان لە روناكی شەریعەتی ئیسلامدا چارەسەر بكرێت. لە ڕووی سیاسیشەوە بەردەوام جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە ئیسلام ڕووبەڕووی هێرشێكی ڕق و كینە بووەتەوە لە هێزەكانی ڕۆژئاوا لە زایۆنیزم و ماركسیەت و لیبرالی و عەلمانییەت، هاوكات موسوڵمانان و عەرەبیش لە خەوی بێئاگاییدان و نازانن چ پلانێكیان بۆ دادەڕێژرێت. لە بواری ئەدەبیشدا جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە هێرشێكی توند و بێ وچان بەناوی شیعر و ئەدەبەوە لە دژی ئیسلام ئەنجام دەدرێت و جەختی لەسەر گرنگی هەستكردن بە ئینتیمای ئیسلامی و وابەستەبوون بە تەوحید و بەشەرعی ئیسلامەوە دەكرد لە بواری ئەدەب و لە هەر بوارێكی تردا. بێگومان مەبەستمان لەم ناساندنە ئەوە نییە بڵێین أنور الجندي كەسێكی مەعسوم بوە و هەڵەی نەبووە، مرۆڤ نییە هەلە نەكات بەتایبتی كەسێك كە نووسینی بەو شێوە چڕ و زۆر بووبێت تووشی نەپێكان دەبێت لە هەندێكیدا! بەڵكو تەنها مەبەست لەوە بوو خوێنەران بەو كەڵە پیاوە وەكو بیرمەندێكی ناوازە و جیاواز ئاشنا بكەم و بزانن بەڕاستی كەسێكی زاهید بووە لە دونیا و نموونەی كەسی دڵسۆز بووە بۆ دینەكەی و الله تعالی ش بەرەكەتی خستە ئیش و كارەكانی و دەتوانم بڵێم زۆربەی كتێبەكانی كە ژمارەیان بە سەدانە بە سوودن و كەلێنێكیان لە بواری فیكر و شەرع و مەنهەج و عەقیدەدا پڕ كردووەتەوە و زۆربەی كتێبەكانیشی شایانی ئەوەن وەربگێڕدرێنە سەر زمانی كوردی و هەر زمانێكی تر كە قسەپێكەرانی زمانی عەرەبی نەزانن. تێبینی: * هەندێ لە زانیارییە كەسێتییەكان دەربارەی أنور الجندي بەڕەحمەت بێت لە چاوپێكەوتنێكی كچەكەی وەرمگرتووە وهەروەها چەند سەرچاوەكی تریشم هەبوو بۆ ئەم نوسینەم. إحسان برهان الدین 10 جمادى الآخر 1443 2022-1-13  

  #شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (12) تێبینییەكانی لەسەر زانستی بنەماكانی ئایین لەسەردەمی خۆیدا پێشەوا شمس الدین الذهبي لەو بارەوە دەڵێت: بنەماكانی ئایین ناوێكی مەزنە و لەسەر پاراستنی كیتاب و سوننەت جێبەجێ دەبێت، چونكە تەنها ئەو دوو سەرچاوەبریتین لە بنەماكانی ئایینی ئیسلام، بەڵام وەكو ناوی زانستەكە بەلای هەر كۆمەڵێكەوە ناوێكی جیاوازی هەیە. مەبەستی ئەوەیە بە علم التوحید و علم العقیدة وأصول السنة و الفقه الأكبر و الشریعة دەناسرێت، لەلای غەیری ئەهلی سوننەش ناوی تری هەیە وەكو الإلهیات وعلم الكلام و ما وراء الطبیعة و ناوی تر. دوای ئەوە دەڵێت: بنەماكانی دینی سەلەف بریتییە لە باوەڕ بە الله عزوجل و، بەو كتێبانەی كە ناردوونی و، بە پێغەمبەرەكانی علیهم السلام و، بە مەلائیتەكانی و، بە سیفاتەكانی و، بەقەدەر و، بەوەی كە اله تعالی قورئانی دابەزاندووەو مەخلوق نییە، هەروەها پاڕانەوە لە الله تعالی كە لە هەمو هاوەڵان ڕازی بێت و تاكو كۆتایی بنەماكانی تر كە ئیمام ئەحمەد لە كتێبە بەناو بانگەكەیدا (أصول السنة ) ڕوونی كردوەتەوە. دەڵێت: بەڵام بنەماكانی دینی خەلەف واتە ئەوانەی بەسەردەمێك دوای سەلەف هاتن، بریتییە لەوەی كە لە كتێبەكانیاندا هاتووە و لەسەر عەقل و مەنتیق دامەزراوە. لێرەدا بە ڕونی دەردەكەوێت كە زەهەبی زانستی عەقیدەو بنەماكانی ئایین دەكاتە دوو بەشەوە: بەشێكی ئەوەیە كە لە هاوەڵان و لە شوێنكەوتوانیان لەسەدە باشەكانە كە لەسەر بنەمای كیتاب و سوننەت وەرگیراوە ئەوە پێویستە وەربگیرێت و موسوڵمان دەبێت لەسەر ئەو ڕێبازە بێت. بەشێكی تریشی ئەوەیە كە لە ڕیگەی ئەهلی بیدعەوە هاتووە و لە جیاتی ئەوەی كیتاب و سوننەت بكەن بە پێشەنگ و پێشەوای خۆیان، عەقڵ و مەنتیقیان كردووەتە پێشەنگی خۆیان و زاڵیان كردووە بەسەر دەقەكاندا، بەتایبەتی موعتەزیلە و ئەشاعیرە عەقڵ دەكەنە بنەمایەك دەگەڕێنەوە بۆی و ئەوەشی لە رێگەی پێغەمبەرانەوە هاتووە علیهم السلام دەیكەن بە پاشكۆی، جا هەرچی لەگەڵ عەقڵیاندا گونجا وەریدەگرن و ئەوەشی كە نەگونجا تەئویلی دەكەن و ڕەتیدەكەنەوە. ئەمەش بە پێچەوانەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت كە دەڵێن بنەمای دینداری دەقەكانە و عەقڵ پاشكۆی ئەو دەقانەیە، ئەگەر پێچەوانەكەشی راست بوایە وەكو تاقمە گومڕاكان دەڵێن ئەوا لە ڕاستیدا پیویستییەك بۆ ڕەوانەكردنی پێغەمبەران علیهم السلام و دابەزینی وەحی نەدەما. لەمە بەدوا قسەكانی شمس الدین الذهبي جۆرێك لە ناڕوونی مەبەست و تیكەڵ بوونی دەربڕینەكانی تێدا درووست دەبێت، هەروەها جۆرێك لە سیاسەت نیشان دەدات بەوەی كە قسەیەك دەكات زیاتر لە واتایەك هەڵدەگرێت، بەتایبەتی سەبارەت بە (ابن تیمیة)ی مامۆستای جارێكی تر لێرە ڕەخنە و ستاشی بۆی تێهەڵكێش كردووە، نازانیت مەدحی دەكات یان زەم! دەربارەی ئوسوڵییەكان لەسەر مەنهەجی خەلەف دەڵێت: هەركەسێك لەگەڵ ڕواڵەتی ئایەت و فەرموودەكاندا بێت پێی دەڵێن (مجسم) و(حشوي). ئەوەشی لە هەموو مەسەلەیەكدا تەئویل بكات پێی دەڵێن: (جهمي) و(معتزلي). ئەو كەسەش هەندێكی تأویل بكات و هەندێكی جێگیر بكات پێی دەڵێن (متناقض) واتە بەوە تۆمەتباری دەكەن قسەكانی دژ بەیەكن وخۆیشی نازانێت چی دەڵێت! بۆیە الذهبي دەڵێت: (العافیة أولی بالمرء). كە بێگومان ئەو عافیة و سەلامەتییەی باسی دەكات ئەوەیە دەست بە كیتاب و سوننەتەوە بگریت و هەمو شتێك بكەیتە پاشكۆی ئەو دوو بنەمایە. ئینجا ڕوو دەكاتە ئەو كەسەی كە سەرقالە بەو زانستەوەو دەیەویت لە عەقڵ و نەقڵ و لە دەقەكانی كیتاب و سوننەت و قسەی ئەهلی كەلامدا جۆرێك لە گونجاندن درووست بكات، پێی دەڵێت: ئەگەر تۆ لە بنەماكانی ئایین و پاشكۆكانیدا وەكو مەنتیق و حیكمە بووی بە كەسێكی لێهاتوو، لەگەڵ ئەوەشدا دەستت بە كیتاب و سوننەت و بنەماكانی سەلەفەوە گرت و(ولفقت بین العقل والنقل) واتە هەوڵتدا عەقڵ و نەقڵ تێهەڵكێش بكەیت بۆ خزمەتی ئیسلام، پێی دەڵێت ئەگەر بەو مەنهەج و ڕێبازەوە كار بكەیت، هەرچەند بەتواناو كارامە بیت، وا نازانم بگەیتە ئاست و پلەو پایەی شێخ تقي الدین ابن تیمیة بەڕەحمەت بێت، لەگەڵ ئەوەشدا بینیت ئەو چی بەسەردا هات و چەند هێرشی توند و ناشیرینی كراوە سەر، لەكاتێكدا ئەو پێش ئەوە لەسەر ڕێبازی سەلەف بوو، مەبەستی ئەوەیە كە ئەحمەد و پێشەوایانی تری سەلەف تەنها بە قال الله و قال الرسول قسەی دەكرد، بەڵام دوای ئەوە شێوازی تری گرتە بەر، بۆیە دەڵێت ابن تیمیة بە هۆی ئەوەوە لەلای كۆمەڵانێك بە دەججال ودرۆزن و كافر ناودەبرا، لەلای كەسانێكی تری زاناو بەڕێزیش ابن تیمیة موبتەدیعیكی بەڕێز و بەتوانا بوو! مەبەستی ئەوەیە بە هۆی ئەوەی كە توانی عەقڵ بۆ پشتگیری سونەت بەكاربێت و بەهەمان چەكی بیدعەكاران لەو موبتەدیانەیدا! دەڵێت بەلای یاران و هاوەڵانیشیەوە بەرگریكار بوو لە بنەما و سنوورەكانی ئایین و هەڵگری ئاڵای ئیسلام و داكۆكیكار ر بووە لە سوننەت. لە یەكێك لە نوسخەكانی كتێبەكەشدا بەدوای ئەو دەربڕینە دەڵێت: (هو ما أقول لك) واتە منیش لەگەڵ ئەوانەدام كە ئەویان بە پێشەواو بەرگریكار زانیوە لە ئایین و لە سوننەت. پێشتر ئاماژەمان بۆ ئەوە كرد كە زەهەبی ڕای جیاوازی هەبوو لەگەڵ ابن تیمیة ولەگەڵ ڕووبەڕووبوونەوەو ئەو شێوازە نەبوو لە ململانێ كە ابن تیمیة و هاوەڵانی ئەنجامیان دەدا، ئینجا لێرە ڕەخنەیەكی تریشی لێ دەگرێت، ئەویش ئەوەیە كە ابن تیمیة بۆ ڕەددانەوەی موبتەدیعەكان ناچار بوو خۆی فێری علم الكلام بكات و هەروەها خۆی لە منطق و لە فلسفة شارەزا بكات بۆ ئەوەی بەو چەكەی كە ئەوان شەڕی پێ دەكەن بە ڕوویان بوەستێتەوە، ئەمەش جێگای ڕەخنە بوو لەلای الذهبي كەدەڵێت: باشتر بوو هەر لەسەر مەنهەجی سەلەف و دوور لە شێوازەكانی (متكلمین) بەرگریت لە سوننەت بكردایە و خۆت نەخستایەتە ناو ئەو كێشمەكێشەوە كە دواجار ڕێگەت بەواندا هەر لە قسەكانی خۆتەە كە ڕەدیان دەدیتەوە وابەستەی هەندی بۆچونی ترت بكەن ئەوەی كە بە (الإلزامات الباطلة) ناوی دەبات. هاوكات زەهەبی سەرەڕای ڕەخنەگرتنیشی لە مامۆستاكەی ئەو ئیلزاماتەی نەیارەكانیشی رەتدەكاتەوە و دواجار بە شێوەیەك لە شێوەكان پشتی مامۆستاكەی هەر بەرنادات، بەڵام ڕەخنەی لێدەگرێت و دەڵێت خۆزگە خۆتت نەخستایەتە نێو ئەو دۆحە ناخۆشەوە، بێگومان ئەوە ڕاوبۆچوونی زەهەبی خۆیەتی و ئەوەی من باوەرم پێیەتی لەم بارەوە ئەوەیە ڕێبازی ابن تیمیة تەواوتر بوو لەبەرگری كردن لە ئیسلام و لە سوننەت و پوچەڵكردنەوەی باتلی تاقمەكان، بەو هەڵوێست و غیرەت و كۆششەی زۆرەی لە پێناو ئیسلامدا، ابن تیمیة بوو بە هێما و پێشەواو پێشەنگێك الله أعلم تا ڕۆژی قیامەت زۆرێك لە موسوڵمانان وەكو مامۆستا، بەڵكو وەكو قوتابخانەیەك تەماشای دەكەن كە سەدان و هەزاران مامۆستا و نووسەر و بەرگریكاری لەئیسلام لێ دەرچوون. تەنانەت خودی الذهبي ناوی لە مێژوودا وەكو زاناو نووسەرێكی گەوە پارێزراوە، بەڵام ابن تیمیة ناوی لە مێژوودا چەسپا وەكو زانا و نووسەر سەركردەو كەسایەتییەكی ئازا و بەغیرەت كە بە نەزەری و بە كردەیی هەموو ژیانی لە پێناو بەرگریكردن لە دینەكەی بەسەر برد و لەو پێناوەشدا باجی گەلێك قورسیدا، هەر بۆیە بەو گەورەییە لە مێژوودا ناوی بە پارێزراوی مایەوە. إحسان برهان الدین 23-شوال-1443 2022-5-24    

  #شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (11) ڕاوبۆچوونی زەهەبی دەربارەی زانستی (أصول الفقه) سەبارەت بە ئەو زانستە، سەرەتا ذهبي ڕوو دەكاتە ئەو كەسانەی كە بە چاونوقاوی شوێنی مەزهەبەكان دەكەون و (مقلد) وشوێنپێ هەڵگرن بەبێ داواكردنی بەڵگە ودەڵێت: ئێوە هیچ پێویستییەكتان بە زانستی (أصول الفقه) نییە! ئینجا دەڵێت: ئەی ئەو كەسەی پێی وایە دەرگای كۆشش و ئیجتیهاد داخراوە و زانای موجتەهید نەماوەو و سوودێك لە ئوسوڵی فیقهدا نییە، مادام موقەللیدی (أصول الفقه) ت پێویست نییە، ئەو زانستە بۆ كەسێك باشە لە كاتی پێویستدا بەدوای بەڵگەكاندا بگەرێت و بەراودریان بكات و زانست لە سەرچاوەكانی خۆیەوە وەربگرێت، جا كە تۆ لە هەموو شتێكدا چاوت نوقاندووەو بە قسەی ئیمامەكەت دەكەیت، خۆت بەو زانستەوە ماندوو مەكە، چونكە دەبێتە بەڵگە و حوججە بەسەرخۆتەوە، خۆ ئەگەر بۆ ئەوەش دەتەوێت ئەو زانستە فێر بیت نانی پێ بخوێت و وەزیفەی پێ بەدەست بهێنێت، ئەوەش هەر كارێكی خراپە. لە نوسخەیەكی تری (زغل العلم)دا، كە دیارە زەهەبی دەستكاری كردووە لەوێ، چەند وشەیەكی زیاتری تێدایە جیاواز لەو نوسخەی من پشتم پێ بەستووە و دەڵێت: زانستی (أصول الفقه) ئامرازی ئیجتیهاد كردنە و، ڕێگەیەكە بۆ بەكارهێنانی بەڵگە شەرعییەكان، جا ئەگەر كەسێك ئەو زانستەی بەدەست هێنا و پێچەوانەی حەق كاری كرد و بۆ ئەوە بەكاری هێنا بەڵگەكان بەزۆر لە بەرژەوەندی مەزهەبەكەیدا بەكار بهێنێت، ئەو زانستە دەبێتە حوججەیەك بەسەرییەوە و لە قیامەتدا دەبێتە زیان و دەرەنجامی خراپ بۆی. هەوڵ دەدەین لە ڕۆشنایی ئەو چەند دێڕەی پێشەوا شمس الدین الذهبي دەەربارەی (أصول الفقه) لە كتێبەكەیدا نووسیوێتی، بەچەند دەرەنجامێكەوە دەربچین و هەندێ دیدو سەرنجی تری لە ڕۆشنایی قسەی زانایاندا بۆ زیاد بكەین: 1- لە رەخنە و تێبینییەكانی پێشەوا شمس الدین الذهبي دەردەكەوێت زۆر بێزار و پڕە لەوانەی بەبێ وردبوونەوە لە بەڵگەكان شوێنێ مەزهەبێك لە مەزهەبەكان دەكەون و وەكو ئەوەی پێیان بلێ (أصول الفقه) بۆ كەسێك باشە بە مێشكی كار بكات و بەدوای بەڵگەكاندا بڕوات و بەراوردیان بكات و دەرەنجام لە مەسەلە شەرعییەكە جوان تێبگات، جا دەلێت كە ئێوە دەرگای بیركردنەوەو كۆششتان لەسەر خۆتان داخستووەو دەڵێن هەرچی پێشەوایانی مەزهەب وتیان هەر ئەوە تەواوە و قابیلی گفتوگۆ نییە! كەواتە بەو زانستەوە خۆتان ماندوو مەكەن. 2- ئوسوڵییەكان - هاوشێوەی تەفسیر و زانستەكانی تر - دەبێت فێرخوازی زانست بزانێت لە كامیان ئەو عیلمە وەردەگرێت، چونكە زۆرێكیان ئەو زانستەیان بەكار هێناوە بۆ سەرخستنی مەزهەبی فیقهی و بەڵكو عەقیدی خۆیان، ئەگەر بێت و كەسێكیش زۆر شارەزا نەبێت كەسی ئوسوڵی دەتوانێت بە باتڵ و بەبیدعەی خۆی قەناعەت بەو خوێنەرە بكات چونكە هەندێ جار زانستی ئوسوڵ دەبێتە جۆرێك لە فەلسەفە و مەنتیق! ئەوەش جێگای تێڕامان و ڕاوەستانە. 3- زۆرێك لەو بنەما ئوسوڵییانەی ئەو زانایانە باسی دەكەن بە سوودن و بەڵگەی قورئان و فەرموودەی لەسەرە و یارمەتیدەرێكی باشە بۆ تێگەیشتن لە بەڵگە و لە سەرچاوەكانی زانست، بەڵام هاوكات دەبێت وریا بیت چونكە لە بەرانبەردا، زۆرێكی تریش لەو بنەمایانەی كە دایانتاشیوە بەڵگەی ڕوونی كیتاب و سوننەی لەسەر نییە و بگرە ئەو دانەرە خۆیشی ناتوانێت بە بەڵگەی شەرعی و قایلكەر ڕوونی بكاتەوە، چونكە مەسەلەكانی علم الكلام زاڵە بەسەریاندا و هەندی جار دەكەونە ژێر كاریگەری زانایانی بواری مەنتیق و فەلسەفەش. 4- لە سەردەمی زەهەبیدا دیارە ئەم زانستە ڕێگەیەك بووە بۆ بەدەست هێنانی وەزیفە و دامەزراندن لە قوتابخانە و خوێندنگاكاندا، كە وەكو پێشتر ئاماژەمان پێكرد بە گشتی لە دەستی ئەشاعیرەدا بوونە، بۆیە دەڵێت ئەگەر بەو مەبەستە فێری دەبیت و بۆ ئەوە دەمارگیری بۆ مەزهەبەكان پێ بچەسپێنێت ئەوە دەرەنجامی بۆ دوا ڕۆژت خراپ دەبێت. 5- ئەم زانستە بۆ فێرخوازی سەرەتایی نییە، بەڵام بۆ زانایان و بۆ طالب علم ی پێشكەوتوو گەلێك گرنگ وپێویستە، تەنانەت محمد الأمین الشنقیطي دەڵێت هەر زانایەك لەو زانستەدا تەواو اشارەزا نەبێت وەكو عامی ونەخوێندەوار وایە، وتەیەكی بەناوبانگیش لەناو ئەهلی عیلمدا هەیە دەڵێن (من حُرِمَ الأصول، حُرِمَ الوصول)، واتە: ئەوەی لە زانستی (أصول الفقه) بێ بەش بێت بەمەنزڵ ناگات! بەڵام لەوە گرنگتر ئەوەیە لە كێ وەریدەگریت و لە كام كتێب دەیخوێنیتەوە! 6- زانستی (أصول الفقه)زانستێكی ئاسان نییەفیرخوازی سەرەتایی بتوانێت لێی تێبگات، تا ڕاددەیەك وەكو زانستی ڕێزمان و تەجوید و قیرائاتی قورئانە دەبێت لە مامۆستایەك وەربیگیردرێت، بەڵام بۆ فێرخوازی پێشكەوتوو كە قۆناغێكی لە وەرگرتنی زانستدا بڕیبێت، خۆی دەتوانێت سوود لە كتێب و سەرچاوەكانی ئەو زانستە وەربگرێت. 7- شارەزایانی ئەم زانستە دەڵێن فێرخوازی زانست جگە لەوەی كە پێویستە ئەو زانستە لە شەیخێكەوە وەربگرێت، دەبێت دووبارەشی بكاتەوە و ڕاهێنانی لەسەر بكات و ئەگەر بۆ خۆیشی بوە بیڵێتەوە و موراجەعەی بكاتەوە. 8 - ئەهلی عیلم و شارەزایانی ئەم بوارە ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەم زانستە دەبێت بە چەند قۆناغ و ئاستێك وەربگیرێت، بۆیە من ناتوانم لێرەدا بەرنامەیەكی لەو شێوە بۆ فێرخوازی زانست دیاری بكەم، بەڵام دەتوانم بڵێم ئەگەر مەتنێكی پوختی وەكو (نظم الورقات)ی العمریطي و شەرحەكەی ابن عثیمین لەسەری وەربگیرێت، هەروەها بۆ ئاستێكی بەرزتر كتێبی: ( مذكرة اصول الفقه) ی الشنقیطي كە شارەزایان بەیەكێك لە باشترین كتێبەكانی أصول الفقه ی هاوچەرخ ناوی دەبەن بخوینرێت بە وانە كارێكی باش و بە سوودە. 9 - لە قسەكانی پێشەوا زەهەبی دەتوانین ئەوە تێبگەین كە ئەو زانستی أ(أصول الفقه) بە زانستیكی پڕ بایەخ دەزانێت، بەڵام موقەلیدەكانی زەمانی خۆی بۆ وەرگرتنی ئەو زانستە بە شاییستە نازانێت و دەڵێت ئێوە خەریكی تەقلید و شوێنكەوتنی بێ وردبوونەوەو بێ بەڵگەی خۆتان بن، ئەو زانستە بۆ كەسێك باشە بەدواداچوون بۆ بەڵگەكان بكات و لە جەوهەرو (مناط)ی مەسەلە شەرعییەكان تێبگات و زانست لە سەرچاوەكانی خۆیەوە وەربگرێت. إحسان برهان الدین 22-شوال-1443 2022-5-23    

  #شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (7) ڕەخنەكانی لە شوێنكەوتووانی مەزهەبی شافیعی پێشەوا شمس الدین الذهبي بەرەحمەت بێت، وەكو پیشەی هەمیشەیی، تەنها رەخنە ناگرێت و چاوی بخاتە سەر خراپەكانی هیچ كەس و لایەنێك، بەڵكو پێش وریاییدان لە خراپەكانی، باسی باشەكانی دەكات، بۆیە لێرەشدا سەبارەت بە زانایانی سەر بە مەزهەبی شافیعی سەردەمی خۆی دەڵێت: 1- زاناو فەقیهە شافیعییەكان ژیرتر و زاناترن لە زانایانی تر، چونكە بنەمای مەزهەبەكەیان لەسەر شوێنكەوتنی فەرموودەی صحیح دامەزراوە و، پێشەواكەیان كە ئیمامی شافیعییە یەكێكە لەسەرانی فەرموودەناسان و فەزل و چاكەی گەلێك زۆرە، 2- بۆیە ڕوو دەكاتە زانایانی سەر بە ئەو مەزهەبە و پێیان دەڵێت: ئەگەر ئێوە بۆ دینداری وخۆ ڕزگاركردن لە جەهل و نەفامی لەسەر مەزهەبی ئەو پێشەوایەن ئەوا ئێوە كەوتوونەتە سەر خێروچاكەیەكی گەورەدا، بەڵام ئەگەر وەكو برایانتان لە فەقیهە دەست بەتاڵەكان كە هەموو خەم و مەبەستێكیان لە بەدەستهێنانی پلەوپایەو بەڕێوەبردنی قوتابخانە و جل وبەرگی جواندا خۆی دەبینێتەوە، ئەوە زانستیكی بێ بەرەكەتە و نیەتێكی پاكی لەدواوە نییە، بەڵكو بە ڕوونی پێتان بڵێم ئەوە فرۆشتنی زانستە وخۆ تاوانباركردنە و بێ ئاگاییە لە پەروەردگار و وەرگرتنی پاداشتی دونیاییە لەبری پاداشتی دواڕۆژ. 3- لەسەردەمی پێشەوا الذهبي دا شافیعییەكان خاوەن دەسەڵات بوونە ودەستیان بەسەر قوتابخانە و مزگەوت و دادگا و هەموو جێگا گرنگەكاندا گرتبوو، تەنها كەسانی سەربەخۆیان لەو شوێنانە دادەمەزراند، وەكو عەقیدەو بیروباوەڕیش ئەشعەری بوونە و لەگەڵ حەنابیلەدا لە جەنگێكی كراوەدا بوونە و بەهەمو شێوەیەك ئەوانیان چەوساندوەتەوە بە تایبەتی بەرانبەر بە ابن تیمیة و شوێنكەوتووانی ئەوەی الله پێی ناخۆش بێت و لە شەرعدا جێگای نەبێتەوە بەرانبەریان كردویانە، لەو سەردەمەی الذهبي كە باسی دەكات و بگرە لە هەر سەردەمێكدا دەسەڵاتیان بە دەستەوە بووبێت، ئەگەر كەسێك لە فروعدا شافیعی و لە عەقیدە ئەشعەری نەبوایە لە هیچ مەنسەب و پلەو پایەیەكدا جێی نەدەبوویەوە، مەگەر حەنەفی و مالیكی بوایە و لە عەقیدەدا ئەشعەری ئەوەیان حیسابی جیاواز بوو بەشداری پێدەكرا. ئەم حاڵەتەش خەڵكانێكی زۆری لە دەوریان كۆكردبوویە بە تەماحی دەستكەوتنی پۆست و مووچە و ئیشوكاری كارگێڕی، ئەوانەشی كە لەسەر ئەو پۆستانە بوون كەمترین لادانیان لە مەنهەجی ئەوان بكردایە لە كارەكەیان لادەبران و دەردەكران، بۆ نموونە قازییەك دانی خێری بە (ابن تیمیة)دا بنایە یەكسەر لەسەر كارەكەی لادەبرا، بۆیە شافیعییەكان لەو سەردەمەی الذهبي دا زۆر دەمارگیربوونە و بێ رەحمانە بەرانبەر غەیری خۆیان ڕەفتاریان كردووە. 4- لە درێژەی ئامۆژگارییەكانیدا بۆ شافیعییەكان - كە بە خۆیشی شافیعی بووە - ذهبي دەڵێت: ئەگەر خاوەنی پیشەیەك بیت بە عارەقەی نێو چەوانی خۆت نان بخۆیت و متواضع وخۆبەكەمزان بیت و بە زانستەوە خۆت بانەدەیت، یان خاوەن بازرگانییەك بیت، ئەوا تۆ لە زانایانی سەلەف دەچیت كە هەرگیز ئەم قوتابخانە و شوێنانەیان نەدیبوو كە پۆست و پلەو پایەی تێدایە و كاتێكیش داوایان لێ دەكرا ببن بە قازی لەو پلەوپۆستە هەڵدەهاتن و بە زانستەكەیان عیبادەتی الله یان دەكرد و دەیانبەخشی بەخەڵك و بە پۆشاكێكی خام و بە پاروە نانێك ڕازی دەبوون، ئینجا نموونەی (أبو إسحاق الشیرازي) و (محي الدین النووي) یان بۆ دەهینێتەوە كە دوو پێشەوای بەڕێزی شافیعی بوونە پێش سەردەمە خۆی و نموونەی كەسێكی هاوچەخیان بۆ دەهێنێتەوە كە ناوی (عبدالله بن خلیل)ە و داوایان لێ دەكات شوێنپێیان هەڵگرن و ئەو كەسایەتییانە بكەن بە پێشەنگی خۆیان. 5- توڕەیی الذهبي لە فەقیهە شافیعییەكانی سەردەمی خۆی لەوە سەرچاوە دەگرێت كە زۆرێك لەوان خەڵكی نەفعی بوونە و بەدوای پۆست و پلەو پایە وپارەوە وێڵ بوونە و تەنازولیان لە پێناویدا داوەو ئەوەی داوایان لێ كراوە ناشەرعیش بێت ئەنجامیان داوە، خۆیشی كە خاوەن كەسایەتییەكی بەڕێز و بەرز بووە و ئامادەنەبووە لە پێناو هیچ پلەوپۆستێكدا دابەزێت و كەرامەتی خۆی لەكەدار بكات، بەوەش نموونەیەكی جوانی لەو بارەوە بە موسوڵمانانی سەردەمی خۆی و تاكو ئێستاش پێشكەش كردووە. 6- كێشەو گرفتێكی تر لە كەسایەتی شافیعییەكانی سەردەمی خۆی ئاشكرا دەكات و دەڵێت: وریابە لە كاتی گفتوگۆ و لێوردبوونەوەدا بچیتە ناو مشتومڕو گومان دروستكردن وسەرخستنی نەفسی خۆتەوە با لەسەر حەقیش بیت و وریابە لە خۆبەزلزانین و سەرسام بوون بە كردەوەكانت، بەختەوەر خۆتی ئەگەر سەربەسەر لێی دەربچیت، لە دوای ئەم ئامۆژگاریانەی بۆ شافیعییەكان (ابن تیمیة)ی مامۆستای بە نموونە دەهێنیتەوە و دەربارەی دەڵێت كە هیچ كەسێكی بە قەد ئەو زاناترو زاهیدتر و بێ نیازتر لە دونیا نەبینیوە و، ئینجا هەندێ قسە دەربارەی دەكات كە دەربڕینەكەی زۆر ڕوون نییە و بەرواڵەتی قسەكانی بێت ستایش و زەمی تێدا تیكەڵ كردووە و لە باسی شافیعییەكان دەردەچێت و سەبارەت بە ابن تیمیة دەڵێت: 7- لە ژیانمدا چاوم بە كەسێك نەكەوتووە زاناتر و ژیرتر لەو پیاوەی كە پێی دەوترێت (ابن تیمیة)، دونیاشی زۆر بەكەم گرتبوو بایەخی بە خواردن و پۆشاك و ئافرەت نەدەدا، حەقبێژ بوو، بەوەی لە توانایدا بوو جیهادی دەكرد، ماندوو بووم و ساڵانێكە هەرچەند ویستم هەڵیسەنگێنم نەمتوانی، ئەوەی كە ئەوی دواخست لەناو خەڵكی میسرو شامدا و وای كرد ڕقیان لێی بێت و بەكەمی بزانن و بەدرۆی بخەنەوە و تەكفیری بكەن (لەدوای ئەم بڕگەیە قسەكانی الذهبي لێڵە و ڕوون نییە و ئەوانەی تەحقیقی كتێبەكەیان كردووە و خوێنەریش بە دو شێوە دەتوانێت لە قسەكانی تێبگات) دەڵێت: هۆكاری ئەو هەڵوێستانە بەرانبەر (ابن تیمیة) تەكەبور و بەخۆ موعجیب بوون و حەزی گەیشتن بە پلەو پایەو و بەكەمزانینیورە بووە، جا هەندێك دەڵێن مەبەستی (ابن تیمیة) بووە گوایە لەبەر ئەوەی ئەو سیفەتانەی تێدا بووە بۆیە هەڵوێستی خەڵكی لێی بەو شێوە بووە، كە بێگومان ژیاننامەی ئەو زانایە ئەو تۆمەتانەی بەتەواوی لێ دووردەخاتەوە و پێچەوانەكەی ڕاستە! خودی الذهبي ش لە چەندین جێگەی كتێبەكانیدا باسی لە خۆبوردەیی و دونیانەویستی مامۆستاكەی كردووە، بۆیە ئەبێت هەر مەبەستی نەیارەكانی بووبێت كە بەهۆی تەكەبور و پلەو پایەكانیانەوە دژایەتی ابن تیمیة یان دەكرد، الذهبي لە كۆتایی ئەو بڕگەیەش لە پاش ئەو دەربڕینە ناڕوونەی دووبارە ستایشی ابن تیمیة دەكات و دەڵێت: ( فقد قام علیه أناس لیسوا بأورع منه ولا أعلم منه و لا أزهد منه، بل یتجاوزون عن ذنوب أصحابهم آثام أصدقائهم، وما سلطهم الله علیه بتقواهم وجلالتهم بل بذنوبه، وما دفعه الله عنه وعن أتباعه أكثر، وما جری علیهم إلا بعض ما یستحقون فلا تكن في ریب من ذلك) وەكو دەبینین جارێكی تر ستایشی دەكات بەڵام لە گەڵ ستایشەكەیدا دیسان ڕەخنەیەك ئاراستەی مامۆستاكەی دەكات و دەڵێت نەیارانی ابن تیمیة زاناتر و دیندارتر نەبوون لە ئەو، بەڵام بە هۆی گوناهو هەلەكانی ئەوان زاڵبوون بەسەریدا، بەڵام ئەوەی الله لەسەریانی لابرد لە خراپییەكانی ئەوانە زۆرتر بوو، واتە ئەگەر الله یارمەتیدەری ابن تیمیة و هاوەڵانی نەبوایە نەیارەكانیان خراپتریشیان پێیان دەكرد! دەڵێت ئەوەشی كە بەسەر ابن تیمیة و شوێنكەوتوانیدا هات بە شێك بوو لەوەی كە شاییستەی بوون، ئەمەش یەكێكە لەو قسانەی الذهبي كە ناكۆكە لەگەڵ قسەكانی خۆیدا لە زۆر جێگەی تر لە كتێبەكانیدا دەربارەی ان تیمیة و هەر ئەوەش وای كرد زۆر لە زانایان بڵێن ئەوە راست نییە و قسەی الذهبي نییە و بگرە هەندیكیان لە بنچینەوە خاوەندارێتی الذهبي بۆ كتێبی (زغل العلم) رەتدەكەنەوە، بەهەر حاڵ بە شایەتی الذهبي خۆی ابن تیمیة بەو شێوە نەبووە و بەڵكو نموونەی خۆ بەكەمزانین و ئاكاری بەرز و دینداری وعیبادەت و بەرگریكردن بووە لە دین و لە ژینی خەڵكی. 8- ئەگەر الذهبي بەو قسەی مەبەستی ئەوە بووبێت كە ابن تیمیة حەزی لە سەرۆكایەتی و دەركەوتن بووە،، ئەوا ذهبي نەیپێكاوە و لەبەر ئەوەی ئەویش مرۆڤە هەڵەی كردووە و دەكرێت هەر بە قسەكانی خۆی وەڵام بدرێتەوە كە زۆرن، لەوانە: (ما رأیت فی العالم أكرم منه، ولا أفرغ منه عن الدینار والدرهم، ولا اظنه یدور في ذهنه) واتە: لە ناو هەموو خەڵكیدا، یان لە جیهاندا، كەسم لە ابن تیمیة بەخشندەتر نەبینیوە، كەسیشم لەو بێ نیازتر نەبینیوە لە دیرهەم و دینار، وا دەزانم ئەو مەسەلە لە خەیاڵیشیدا بوونی نەبێت. هەروەها ابن رجب الحنبلي بەڕەحمەت بێت دەگێرێتەوە كە پێش ساڵی 690ك پۆستی (قاضي قضاة)ی بۆ پێشنیار كراوەو ڕازی نەبووە وەریبگرێت. بە خۆیشی ابن تیمیة دەربارەی خۆی فەرموویەتی: نازانم چۆن سوپاسی نیعمەتی زیندانیكردنم بكەم لای پەروەردگارم، من هیچم نییە ترسی ئەوەم بێت لێم وەربگرنەوە، نە زەوی وزار و نە قوتابخانە و نە ماڵ و سامان و نە سەرۆكایەتی و نە پۆست وپلەوپایە. ئەوەشی كە دەوترێت بە چاوی كەمەوە سەیری هەندێ لە زانایانی كردووە ئەوە خودی الذهبي بەرگری لەوەی كردووەو وتوویەتی ئەوە نابێت وەكو ڕەخنە لێی بگیرێت چونكە ئەو كەسانی لارو گومڕای بەكەمزانیوە و لەگەڵ ئەوەشدا قسەی زانایان بەیەكتر نابێت باس بكرێت. 9- هۆكارێكی تریش ڕەنگە هەبێت بۆ رەخنەی الذهبي لە ابن تیمیة سەرەڕای ئەو هەموو ڕێزو خۆشەویستییەی بۆی ئەویش مەسەلەی قوتابییەكانی ابن تیمیة بووە ، چونكە ڕەفتاری توندی هەندێكیان قورس بەسەر مامۆستاكەیاندا دەشكایەوە و الذهبي ش ئەوەی پێ ناخۆش بوو، لەوانە عبدالرحمن العینوسي و ابن القیم و ابن كثیر و عبدالله الإسكندري و صلاح الكتبي كە ئەمانە هەموویان گەنج بوون و زۆر ابن تیمیة یان خۆشدەویست و بەرگرییان لێ دەكرد، عبدالرزاق الحلبي البزار دەربارەی قوتابییەكی ابن تیمیة بەناوی عبدالله الإسكندري وتوویەتی: الله لێی خۆش بێت هاوەڵی ابن تیمیة بوو و بە ڕەفتارەكانی بوو بە مایەی درووست بوونی فیتنە و ئاژاوەو هەروەها بوو بە هۆكاری ئازار و ناخۆشی بۆ مامۆستاكەشی. واتە: ذهبي لە هەڵسوكەوتی توندو زبری هەندێ لە قوتابی و گەنجی حەماسی و خوێنگەرمی دەوروبەری ابن تیمیة بەگلەیی و بەڕەخنەبووە و پێی وابووە كە ئەو ڕەفتارانە زیانی بۆ موسوڵمانان و بۆ خودی ابن تیمیة ش هەبووە. تەنانەت ابن قیم الجوزیة لە ناو قەسیدەی النونیة دا لە دوو دێڕدا كە پێشتر ئاماژەم بۆ كردووە وا دیارە مەبەستی الذهبي بووە و لە سەر ڕەخنەكانی لە ابن تیمیة ی مامۆستای سەركۆنەی دەكات. بە هەر حاڵ ابن تیمیة سەرەڕای ئەوەی مرۆڤ بووە و قابیلی هەڵە بووە، بەڵام باوەڕم وایە لە كۆی ئەو خەسڵەتانەی كە هەیبووە لە ڕووی زانست و ژیری و ئازایەتی وخۆراگری وعیبادەت و غیرەت و پشوو درێژی و سیفەتەكانی تری، الله أعلم لە درێژایی مێژووی ئیسلامدا حاڵەتێكی دەگمەنە و وێنە و هاوشیوەی یەكجار كەمە. 10- جارێكی تر بگەرێینەوە سەر راوبۆچوونی الذهبي و سەبارەت بەو ڕەخنانەی كە لە فوقەهای شافیعی دەیگرێت ئەوەیە لەسەردەمی خۆیدا حەزیان بە دەسەڵات و سوڵتە بووە و دەمارگیرییان تێدابووە و لەسەر ئەوە لۆمەی كردوون و تانەی لێداون كە نەك هەر لەسەر ڕەفتارو مامەڵەی زانایانی سەلەف نەبوونە، بەڵكو توانجیان لێ دەدات كە ئەوان پێچەوانەی پێشینی خۆیان لە شافیعییەكان وەكو نەوەوی و شیرازی ڕەفتار دەكەن و ئەسڵی مەزهەبەكەیان دەستگرتنە بە سوننەت و واقیعی ئەو كاتەیان شتێكی ترە. 11- مەزهەبی شافیعی پشكی شێری بەركەوتووە لە وەرگرتنی دەسەڵات لە درێژایی مێژووی ئیسلامدا و سەرەرای ئەوەی كە وەكو الذهبي دەڵێت باشەیان زۆرە و ئەو لایەنانەیان نكۆڵی لی ناكرێت، بەڵام هاوكات زۆرێكیان نموونەی دادگەری و بێ فەرق و جیاوازی نەبوونە لە حوكمدا و دەسەڵاتەكەیان زۆر جار بە شێوەیەكی تەواو رەنگدانەوە نەبووە بۆ ڕەوشتی جوان و عەقیدەی پاك و بێگەردی پێشەواكەیان پێشەوا شافیعی، بەڵكو بە دژایەتی غەیری خۆیان ناسراون وهەروەها ناسراون بە سیفەتی دەمارگیری و زۆربوونی لادانی عەقیدی بەهۆی ئەوەی زۆرێك لەلادەران لە عەقیدەی ئەهلی سوننەت لە ناو ئەواندا بوونە و هەن، هەروەها دەمارگیری زۆریان بۆ مەزهەبەكەیان هەیە ئەوەش تەواو پێچەوانەی ئاكارو كەسایەتی شافیعییە كە لە كاتی مونازەرەشدا حەزی دەكرد حەق لەسەر دەستی بەرانبەرەكەی دەركەوێت و دەیفەرموو خۆزگەم دەخواست هەرچی عیلمم پێیە بڵاوبوایەتەوەو نەدرایەتە پال من! ئەو خەسڵەتە ناپەسەندانەیان هەمیشە ئەو جوانییەی لێڵ كردووە كە ئەو مەزهەبە لە پێشەوا محمد ی كوری إدریس ی شافیعی بۆی بە جێماوە.. 12- بەداخەوە لەم سەردەمەی خۆیشماندا بەهەمان شێوەی سەردەمی شمس الدین الذهبي، ڕێژەیەكی زۆریان - نەك هەموویان - درێژەیان بە دەمارگیری و لە خۆباییبوون داوەو لە هەموو وڵاتێكدا كە بوونیان هەیە بوونە بە دارودەستەی زاڵمان و داپۆشەری گومرایی و لادانەكانیان، بە هەمان شێوەی سەردەمانی پێشوو، ئێستاش لە زۆربەی وڵاتاندا كەسە دیارەكان و سەرانیان موفتی سەرۆكە زاڵم و گومراكانن و بەدلی ئەوان و چۆن داوایان لێ بكەن بەو شیوە فەتوا دەردەكەن! 13- ئەوەش كە باسكرا لە حاڵەتە نەخوازراوەكانی ئەو مەزهەبە، حاڵەتێكی گشتی نییە بڵێی هەموو شافیعییەكان بەو شێوەن، نەخێر نە لە ڕابردوودا و نە ئێستاش بە شێوەیكی ڕەها بەو شێوە نین، ، بەڵكو ئەمەی كە ذهبي لە (زغل العلم) ئاماژەی پیكردووە و ئەوەش كە لێرەدا سەبارەت بە شافیعییەكانی ئەم سەردەمە خرایەروو، تەنها لایەنی تاریكی دیمەنەكەیە كە بەداخەوە واقیعێكی تاڵ وبینراوە و تا ئێستاش هەر بەردەوامە، بەڵام شافیعییەكان هەمیشە زانای گەورە و فەقیهی مەزن و موفەسیری بەتوانا و فەرموودە ناسی ئەلمەعی باش و گەورەیان تێدا هەڵكەوتووە و دینیان بە ماڵی دونیا نەفرۆشتووە بەڵكو خۆیشیان بە قوربانی كردووە و لەو هەڵەو دەمارگیریانەشیان بەری بوونە، خودی الذهبي كە لێرە ڕەخنەیان لێ دەگرێت نموونەیەكی باشە وبە خۆی شافیعی مەزهەب بووە، پێش ئەویش النووي و دوای ئەویش ابن حجر العسقلاني - نەك الهیتمي -و سەدان زانای گەورەو بەڕێزی تر كە شافیعی بوونە وپێشەنگن و جێگای شانازین بۆ هەموو موسوڵمانێك، لە كۆتاییشدا پێویستە ئەوە بوترێت هەرچی وەكو ڕەخنە دەگیرێت لە مەزهەبی شافیعی لە ڕەفتار و مامەڵە و لەكاتی حوكمرانی و لە عەقیدەو بیروباوەڕدا پەیوەندی بە خودی پێشەوا محمد بن إدریس الشافعی نیە و لە دوای ئەو درووست بووە، ئەگەرچی بەناوی مەزهەبەكەی ئەو كراوە بەڵام بێگومان ئەو پێشەوا مەزنە لێی بەرییەو لە دوای خۆی شوێنكەوتوانی ئەنجامیان داوە. إحسان برهان الدین 18 شوّال 1443 2022-5-19    

  #شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (6) ڕەخنەكانی لە شوێنكەوتووانی مەزهەبی حەنەفی لە دوای ئەوەی تێبینی و رەخنەكانی سەبارەت بە شوێنكەوتوانی مەزهەبی مالیكی خستەڕوو و بەتایبەتی ڕەخنەكانی ئاراستەی موفتی و قازییەكانی سەردەمی خۆی كرد، ئینجا دێتە سەر خستنەڕووی تێبینییەكانی لەسەر مەزهەبەكانی تر، بە پێی دەستنووسەكان هەندێ جیاوازی لە پێشخستن و پاشخستیاندا هەیە، دەڵێت: 1- فەقیهو شەرعناسەكانی سەر بە مەزهەبی ئەبو حەنیفە، وردبوونەوەو ژیریی و ڕاوبۆچوونی پەسەندیان هەیە، ئەگەر لە حیلەی شەرعی لە مەسەلەی سوو و بەتاڵ كردنی زەكات و دەنوكدانی ناو نوێژوو وكاركردن بەو مەسەلانەی كە لە فەرموودەدا پێچەوانەیان هاتووە ڕزگاریان بێت، ئەم قسانەی ذهبي ش لە ڕاستیدا ستایشێكە لە پۆشاكی زەم و سەركۆنەكردندا نمایشی كردووە! چونكە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە هەندێك لە فەقیهە حەنەفییەكانی سەردەمی خۆی حیلە شەرعی بۆ خەڵكی دەدۆزنەوە بۆ شەرعاندنی سوو خواردن و دەربازبوون لە زەكاتدان و كاركردن بە هەندێ مەسەلە بە پێچەوانەی ئەوەی لە سوننەتدا هاتووە، بەداخەوە ئەمەش لە هەمو سەردەمێكدا هەر هەیە و كەسانیك بە ئایینەوە بازرگانی دەكەن و هەمیشە خەریكی شەرعاندنی كاری ناشەرعین بۆ خەڵكی . 2- لێرەدا وەك دەبینین ذهبي بە مەدح و ستایش دەستی بە باسكردنی زانا حەنەفییەكان كردووە، بەڵام یەكسەر بەدوایدا دەستی كردووە بە باسكردنی لادان و فێڵ و حیلە شەرعییەكان، ئەمە مەنهەج و ڕێبازی ئەوە لە زۆربەی كتێبەكانیدا، زۆر جار هەوڵی داوە نەیار و خەڵكی بەعام لە خۆی نەوروژێنێت و هیچ نەبێت پەیوەندییەكی لاوازیش بێت لەگەڵ هەمواندا بیبەستێتەوە ، بەبی ئەوەی لە دینەكەشیدا تەنازول بدات، وەكو هەندێك دەڵێن ذهبي بەرانبەرەكەی بە لۆكە سەردەبڕێت! ئەمەش خاڵی جیاوازی بوو لە نێوان خۆی و (ابن تیمیة)ی مامۆستایدا، كە ڕەخنەی ئەوەی لێ دەگرت هەمیشە لە گەڵ نەیارەكانیدا توندە و سازش ناكات، بەرانبەرەكەی بریندار دەكات و دواتر كە دەیەوێت ساڕێژی برینەكەی بكات دیسان ئازاری دەدات وەكو هەندێك دەڵێن! ژهبي پێی وابوو ئەگەر ابن تیمیة ی مامۆستای هەندێك لەو نەرمییەی بنوێنایە هەموان ملكەچی كەسایەتی و زانستەكەی دەبوون. 3- لە كوردستانی لای خۆیشمان، ئیستا و لە ڕابردوویشدا چەند شێوازێكی فێڵ و حیلە شەرعی هەیە بە زەقی لە هەندێ بواردا لە لایەن كەسانی دین فرۆشەوە ئەنجام دەدرێت: وەكو حەڵاڵ كردنی ژن بۆ مێردەكەی كە سێ بەسێ تەڵاقی داوە ئەوەی كە لەناو خەڵكیدا بە (مارە بە جاش) ناودەبرێت، هەروەها چاككردنی جۆرەكانی تری تەڵاق بە فێڵ و بەپینەوپەڕۆ و ، شەرعاندنی پێدانی زەكات بە حیزب و كەناڵی ئاسمانی و ڕێكخراو بە بەهانەی سەهمی (في سبیل الله) كە ئەو موفتیانە خۆیان زۆر باش دەزانن ئەو كارەیان خۆخەڵەتاندن و لادانە لە ئایەت و فەرموودەكان و قسەی هەموو زانایان لەو بارەوە ، هەروەها شەرعاندنی هەندێ جۆری مامەڵە كردن بەڕیبا، وەكو كڕینی سەیارە بە قیست سەرەڕای هەبوونی لایەنی سێیەم لە نێوان كڕیارو فرۆشیاردا كە بانكە و ئەوە مامەڵەكە حەرام دەكات و زۆر شێوازی تر وەكو زیادبوونی نرخەكە یا دانانی غەرامە لە كاتی دواكەوتنی قیستەكە كە ئەمانە هەمووی حەرامە و كەچی بە فەتواش دەكرێت و دەشەرعینرێت! كە بەداخەوە ئەوانەی ئەو كارانە ئەنجام ئەدەن وەكو حەنەفییەكانی زەمانی الذهبي، بەناو دینەوە قسە ئەكەن و جوببەو عەمامەیان پۆشیوە و جێگای باوەڕی ئەو خەڵكە داماوەن كە لە هەموو شتێكدا شارەزان وكەس لێیان ناباتەوە جگە لە دینەكەیاندا نەبێت داماون و هیچی لێ نازانن ! 4- لە درێژەی تێبینی و ڕەخنەكانی لە فوقەهای حەنەفی، شمس الدین الذهبي دەڵێت: ئەوەی جێگەی گومانە وازی لێبێنە بۆ ئەوەی كە لێی دڵنیایت و گومانت لێ نییە، ئیحتیاتیش بۆ دینەكەت بكە و با هەموو خەمێكت هەر ئەوە نەبێت لە مەزهەبەكەت لا نەدەیت! با فیقهەكەت بۆ دواڕۆژ بێت و بۆ بەرژەوەندی دونیا نەبێت، ئەگەر سبەینێ لەبەر دەستی پەروەردگارتدا ڕاوەستایت و وتت لە پێناو تۆدا زانست فێربووم، پێت نەوترێت:(كذبت إنما تعلمت لیقال عالم وقد قیل ثم یؤمر بك مسحوبا إلی النار) واتە: پێت بوترێت درۆت كرد! بەڵكو بۆ ئەوە زانست فێر بووی پێت بوترێت زانایە و واوترا و ئینجا بەرەو دۆزەح ڕابكێشرێیت. بۆیە وا مەزانە مەزهەكەبەت چاكترین مەزهەبە و لەلای الله پەسەندترینە، چونكە نە تۆ و نە بەرانبەرەكەشت هیچ بەڵگەیەكتان لەسەر ئەو قسەیەتان نییە، بەڵكو پێشەوایان لەسەر خێرو چاكەیەكی زۆرن، ئەگەر لە بۆچوونێكیاندا بیپێكن دوو پاداشتیان هەیە و نەشیپێكن یەك پاداشتیان هەر هەیە. بەوەش ئاماژە بۆ فەرموودەیەك دەكات لە سەحیحی بوخاریدا كە دەفەرموێت: ( إِذَا حَكَمَ الحَاكِمُ فَاجْتَهَدَ ثم أَصابَ فله أَجْرَان، وإِذا حَكَمَ فَاجْتَهَدَ ثم أَخْطَأَ فله أَجْرٌ)، بەڵام بێگومان وەكو ئەهلی عیلم باسیان كردووە ئەم فەرموودە بۆ كەسێكە هەموو ڕێگەكانی بەدواداچوونی گەیشتن بە حەق بگرێتەبەر و دوای ئەوە سەركەوتوو نەبێت بە گەیشتن بە حەق، واتای ئەوە نییە هەركێ هەڵسێت و لە دیندا قسە بكات پێكای دوو پاداشتە و نەیپێكا هەر یەك پاداشتی هەیە! چونكە لەو حاڵەتەدا گومڕا و نەفعییەكانیش دەگرێتەوە! 5- مەزهەبی ئەبو حەنیفە وەكو هەر مەزهەبێكی فیقهی تر مەعسوم نییە و كۆمەڵێك هەڵە و نەپێكانی تێدایە و كاتێك كە حەق بۆ موسوڵمان بە بەڵگەی كیتاب و سوننەت دەركەوت، ئیتر هیچ پاساوێكی نییە بە بەهانەی ئەوەی وابەستەی ئەو مەزهەبەیە كار بە سوننەت و بە فەرموودەی سەحیح نەكات، الله عزوجل لێمان قبوڵ ناكات واز لە سوننەت و فەرموودەی سەحیح بهێنین بۆ ڕاوبۆچوونی هیچ كەسێك ئەگەر هاوەڵیش بێت، چجای زانایەك بێت كە دواجار مرۆڤە و قابیلی هەڵە كردنە. بۆ نموونە كە بۆت دەركەوت هیچ بەڵگەیەكی سەحیح نییە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم دەستنوێژی لە بەركەوتنی دەستی لە دەستی خیزانەكانی شكاندبێت، یان لە هەموو نوێژێكی بەیانیدا قونوتی خوێندبێت، یان دەستی لە خواری ناوكەوە لە ناو نوێژدا گرتبێت و زۆر مەسەلەی تر، مادام بەڵگەی لەسەر نییە ئیتر ئەوە دادت نادات بلێی لە مەزهەبی فڵانە ئیمامدا وایە منیش ئەبێت وا بكەم، ئەو ئیمامە خۆی فەرمویەتی: (إذا صح الحدیث فهو مذهبي) واتە هەر مەسەلەیەك فەرموودەیەكی سەحیحی لەسەر بێت ئەوە مەزهەبی منە واز لە قسەی من بهێنن و بچنە سەر حوكمی فەرموودەكە! دینداری بە ئایەت و بە فەرموودەی سەحیح دەكرێت، هەروەها كرداری سەلەفیش كە جێگر بێت و نیشانەی ئەوە بێت لە پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم وەرگیرابێت، نەك ئیجتیهادێكی خۆی بێت و هەڵەی تێدا كردبێت. 6- بەڵام لێرەدا شایانی باسە بوترێت كە فەرموودەناسان جۆرێك لە یەك دەنگی لە نێوانیاندا هەیە لەسەر لاوازی ئەبوحەنیفە لە بواری فەرموودەدا، بۆیە ڕوویان لێ وەرگێڕاوەو هیچیان لێ وەرنەگرتووە. جگە لەوەش ئەبو حەنیفە كێشەیەكی تری بووە سەبارەت بەوەی كە ئەهلی عیلم بە ئیرجائی فوقەها ناویان بردووە كە ئەبو حەنیفە عەمەل و كردەوەكانی لە ئەسڵی ئیمان دەركردووە و بە مەرجێكی تەواوكەری داناوەو بەمەش جیاوازی لە نێوان ئەوو زانایانی سەلەف و ئەهلی سوننەت و جەماعەتدا درووست بووە،تا ئێستاش هەندێ لە فیرقەكان وەكو ماتوریدییەو فیرقەی تر بەڵگە لە قسەی ئەبو حەنیفە دەهێننەوە بۆ بیدعەكەیان لە پیناسەی ئیماندا. بەڵام سەبارەت بەوەی كە هەندێ لەسەلەف ئەویان تەكفیر كردووە لەسەر ئەوەی باوەڕی بە خەلقی قورئان بووە، یان یان هەندێ مەسەلەی تر كە پێی تۆمەتبار دەكرێت، ئەوەیان زۆربەی زانایانی گەورەی ئیسلام ڕەتیان كردووەتەوە، ڕەخنەیان لە ئەبوحەنیفە گرتووە بەڵێ، بەڵام تەكفیریان نەكردووە و (ابن تیمیة)ش بەرەحمەت بێت لە كتێبی (رفع الملام عن الأئمة الأعلام) هیچ جۆرە تۆمەتێكی گەورە ناداتە پاڵ ئەبوحەنیفە لە مەسەلەی كوفر وئیماندا، لە هاوچەرخەكانیشدا سلیمان العلوان كە زانایەكی ورد و بەتوانایە دەڵێت بەدواداچوونم بۆ ئەو تۆمەتانە كردووە كە دەخرێتە پاڵ أبو حنیفة بۆم دەركەوتووە سێ جۆرن: جۆرێكیان ڕاست نین و ئەسڵیان نییە، جۆرێكیان ڕاستن وەكو سەنەد بەڵام تۆمەت نییە و كە لێی ورد دەبیتەوە هیچی تێدا نییە پشتی پێ ببەستریت بۆ تۆمەتباركردنی ئەو لە دین و ئیمانیدا، جۆرێكیشیان دەڵێت وەكو سەنەد ڕاست و جێگیرە و لە هەندێ كتێبی وەكو (السنة )ی عبدالله ی كوڕی ئیمام ئەحمەد دا هاتووە بەڵام ئەو كەسەی ئەوی تۆمەتبار كردووە خۆی هەڵە بووەو نەیپێكاوە.الخطيب البغدادي لە كتێبی ( تاريخ بغداد )دا لە پێشەوا أحمد دەگێڕێتەوە كە وتوویەتی:( لم يصح عندنا أن أبا حنيفة كان يقول بخلق القرآن) واتە: لە ڕێگەیەكی ڕاستەوە پێمان نەگەیشتووە كە كە ئەبو حەنیفە باوەڕی وابووبێت كە قورئان مەخلوفە. بە كورتی لە قسەی زانایاندا ئەوە دەدرەكەوێت ئەبوحەنیفە هەندێ هەڵە و نەپێكانی بووە لە مەسائیلی ئیماندا، بەڵام كار بە تەكفیر ناگات با هەندێ لەسەلەفیش ئەو بۆچوونەیان بووبێت. 7- جگە لە (إرجاء الفقهاء) كە ئاماژەمان پێكرد، أبو حنیفة لە مەسەلەكانی تردا لەسەر عەقیدەی كیتاب و سوننەت بووە وبیروباوەڕی وەكو بیروباوەڕی سەلەف بووە: * باوەڕی بە هەموو جۆرەكانی تەوحید بووە و هەوڵی داوە بەهانەی هەموو شركێك ببڕێتەوە. * ناووسیفەتەكان الله ی بەو شێوە كە لائیقە بە پەروەردگارەوە جێگر كردووە. * بەرزی الله و بینینی لە ڕۆژی قیامەتدا جێگیر كردووە. * ئیمانی بە هەر چوار پلەوپایەكەی قەدەر بووە: (العلم، والكتابة، والمشيئة، والخلق). * بەڵام باوەڕی وابووە كە ئیمان تەنها بریتییە لە باوەڕهێنانی دڵ و قسەكردنی زمان، نە زیادیش دەكات و نەكەم دەكات، ئەنجامدەری تاوانی گەورەشی بە ئیمانداری ئیمان تەواو زانیوە. لە كۆتاییشدا سەرنجتان بۆ تێبینییەكی زۆر گرنگ ڕادەكێشم ئەویش ئەوەیە هەرچی دەوترێت ئەوە مەزهەبی ئەبو حەنیفەیە -یان هەر مەزهەبێكی تر - مەرج نییە بۆچوونی خودی ئەبوحەنیفە و پێشەوایانی تری مەزهەبەكان بێت! بەڵكو لەوانەیە بۆچوون وڕای فەقیهو زاناكانی ئەو مەزهەبانە بێت لە دوای مردنی پێشەوای یەكەمی مەزهەبەكە، بەڵام دواجار هەر لەسەر ئەو مەزهەبە پۆلێن كراوە. إحسان برهان الدین 17 شوّال 1443 2022-5-18